Vıjniə məqalə/Arxıv
Təbiəti elmon (ing. Natural science, alm. Naturwissenschaften) — təbii hadison omutə elmi co-co sahon, komon ki, insonə cəmiyyəti omutə humahitar iyan sosial elmonsən fərqinin.
Umumi məlumat Təbiəti elmlon dınyo de naturalist nəzəri omutedən, cəmiyyətiku bə təbiəti munasibətədə bə əçey ğanunon hurmət karde tələb kardən. Naturalizm çe insoni ofəyə ğanunon bə təbii proseson şamil nıkardə, təbiəti ğanunon omutə bəpeşt oko doy əsosədə bastə sisteme. Təbiəti elmon bə əməl ome, bə elmi tədqiqaton de fəlsəfi nəzəri diə karde nəticəy.
Nom-termin - Təbiəti elmon həmən, çe humanitar elmon iyan ictimai elmon arədə fərqi nişon kay qoroş oko bedə. Elm Riyaziyot de məntıği bə i vırə, bə formal elmon daxile, bə təbiəti elmon aid ni. Bəçey qoroş ki, əçəvon metodoloqiyə çe təbiəti elmon metodoloqiyəsən dırıst fərqine. Riyaziyot, statistikə iyan informasiyə texnoloqiyon təbiəti elmon hesob nıbunən, əvon bı sahədə bardə əksər tədqiqatonro bə muhum elmi əhəmiyyəti malikin. (bə dumo dəvard...)
.png)
Kişvəron
Çı Dınyo kišvaron aşmard.
Jintonədə bı tispirədə bə 245 qılə kišvar heste:
- Jıntonədə 193 qılə kišvar beynəlxəlği fayədə səbəsoje.
- Əmandəy 192 qılə kišvar Çı Milləton İconəti Onemoni dılədə bə kišvaronin.
- 1 qılə kišvar-Beynəlxəlğ fayədə zınə bedə,mande çı MİO (millətonətiə iconəti onemon (BMT) koəkə ni ( MİO hejo jiçəşi oqətedə).Ə kišvar katolikə Vatikane-Vatikan şəhərə kišvare.
- 9 qılə kišvar-çı beynəlxəlği fayədə zınə bedə,mande çımonədə hiç qılə çı MİO daimi koəkə nin. Çı Montevideo ray omeku jıqo peştıpurbən ki, beynəlxəlğ huquqi çərçivədə bənəy kišvari peqəte bəben:(bə dumo dəvard...)
Məntığ (yunan. λογική) — «mılohizon həxədə elm», «fikironədə iyən fəoliyyətədə pebemonon həxədə elm» — məntığiyə zıvoni de intellektə fame ğanunon, metodon iyən formon həxədə elm. Məntıği həxədə zınəyon ki de təfəkkuri sə beydən, əve əy ğəbul karde bəbe bənə sərostə təfəkkuri həxədə elmi ğəzinən. Eyni zəmonədə məntıği hisob karde bəbe təsdığ iyən təkzibi metodon həxədə elmi ğəzinə. Məntıği de ğəzənc kardə bıə təcrubə iyən fame vositə həğiğəti bə dast varde elm hisob kardəkəsonən hestin.
Məntıği ovcədə Aristotel iyən Qottlob Freqeni rol yole. Məntığ əsosən baxş beydə bə dı vırə. Ənənəvi məntıği səpe soxtə bıə Formal məntığ iyən formal məntıği səpe soxtə bıə Riyozi məntığ.
Məntığ hisob beydə həmə elmon instrument.
Məntıği məzmun
Klassik məntıği nəzəriyə izoh kardə beydə de xısusi zıvoni, mılohizə bə nav doə beydə de de maddi nımunon. Səhvon səpe nəzorət hələ soxtə bıəni əyo, hələ qırd forməyn bıəni mığyosinə şın, hozı kardə bıəni çe təsviron məhdudiyət i.c.ç.(bə dumo dəvard...)
Leonardo di ser Pyero da Vinçi (it. Leonardo di ser Pyero da Vinçi; 15 aprel, 1452 – 2 may, 1519) —Çı Avropa İntibah devri ensiklopedik alim, riyaziyyatəkə, muhəndis, kəşfkardəkəs, rəssam, heykələkə, memar, musiqivon qıləyən nıvıştəkəse. Çı İtaliya İntibahi rəmz hisob bə "Universal Odəm" (ing. Homo Universale) tipi ən məşhurə numayəndəy.
Əv Messer Pyero nom bəğanun məsləhətəkə de Katrina nominə soyə diyovıjə kinə niqahiku bə kəno əğıl bə, çı İtalya Florensiya şəhərəd bə dınyo omə. Çı nıvışte elmi sirron Verokkiya nominə alimiku umutedə çəğın Vinçi kamə vaxtədə ım sahədə ıştə məllimiku ve zındə.Iştə umri sıftə soronədə çı Florensiya kali sarayonədə jimon kardedə əyo ve kəşfon kardedə. Hiç ki əçəy ım kəşfon dərəsedəni. (bə dumo dəvard...)
Afrikə — Afrikə bəştə kəfşəni qorə Avrəsiyəku peşo dımınə materik buə 30.3 mln km2, be səkuon 29.2 mliyon km2-e. Afrikə sıxani materiki xərem-xəşəxuniədə jiə “afriki” tayfonku peqətə buə. Ən qamə materike. Dınyo ən dırozə ru, dınyo ən dırozə şinəovinə səku, xəşəxuni niməkürrə ən purəru, hışkiniədə zəmini luədə ən dırozə təkə, Cəbəllütariq xırtə iyan Arədıyo, Asiyəku Aradıyo, Süveyş ğənov , Sıə dıyo, Bab-Əl-M əndəb kəş, Ədən dıyokəş co kardedə.Ekvator riə iyan sıfırinə merdiyan ın materikiku davarde qorə əv, 4 niməkürrədə bino bedə
Afrikə Atlantik inən dı Hind okeani qırd bedə.Tıkə nekton:xəremiku-Əl-Əbiyad yan Ras-Enqelə bukə, nısoədə-Darzənə bukə,xəşəxuniədə-Ras -Xafun , kobəsonədə-Almadi.Colnə materike ki, həmə tıkə nokton mıxtəlif niməkurronədə vırə bedən.Materik ğədimə Qonduvanə poəy.Dıyokənoə marzon kam tikə buən.Qıle yolə niməsək Somali, qıle yolə kəşış Qivineya heste.Ən yolə səkuş Madaqasqare , çimikuən co Seyşel, Əmirliy, Zənzibar , KanarŞ Komor, Kavuəbukə, Voznesenya, Mığəddəs Yelena səkuən bımi dəxıle.Materiki xəremə poədə ğədimə sivilizasiyə mərənqonə be qorə çok omutə buə sıftəku.Afrikə qitə insonə qofo hesob bedə.İyo ən ğədimə insonon tikə pedo buə.Çəy nısoə poə omuteyədə İnqilisə tədqiqatçi Livinqstoni yolə rolış buə.Əv hışkiko çı Atlantik okeani dıyokənonku detsə Hind okeani dıyokənon piyodə şə iminə Avropəvoje,Linvinqston Konqo inən Zabezi ruon hevzon omutəşe,Livinqstin inən Stenli şəlaləş kəşfış kardə, Tanqanikə inən Nyasa dəryaçəon kəşfış kardə.(bə dumo dəvard...)
Ğədimə Misir – Çı Afrika xəremi-xəşəxuni səmtisə çı Niləru ovəyzi orəxədə keşvəre.
Bə Misiri jimon doə Niləru çı Mionə Afrikədə bə qolonku səş peqətəşe. Im ru 700 km ro şure-şure de şami bə Mionə dıyo (Aralıq) emedə. Bə dıyo emə vırədə Niləru bə dı xıçə poə bedə ğəc bedə. Penə vıronku bino peqətə Niləru şamadə vırə qətə zəminonədə Misir vırə qətedəbe. Çəmə e.b.n. V-IV həzosoronədə çı jimoni binoə onemoni vılobəpeşt Misirədə qədə-qədə hırdə keşvəron oney bino bedə.
Bənəy Şumeron iyo har qılə məhol ıştən –boştə səbəsojbey Çəvon mərənqoə şəhər keşvəri bə ro noə riə, ləşkər iyan ıştən əleydə Xıdoşon hestbeşone.Im məholon de yəndı dastbədast dodəbin i bedəbin yaən ki,deyəndı dave (canq) kardəbin. Mande peşo iconəti bey havər şe-şe ve bey bə -Penə (Xəremi) iyan Jinə (Nıso) latə co-co bin.Çı latə-laton yolon de dave eğandero,hejo dıloşonbə bə iconəti bon.Bı vaxti çı Misiri “oroğ-toroği navonə vaxt” votə bedə.E.b.n. III həzominə sori dair bə sığə vəslonədə çı ğədimə Misri xəremi podşon nomə aşmard nıvıştə bə. Mande be bəzıne ımon podoşo nin,qasbuən çı qılə oroğ-toroği siprişoninbu. Mılxəs çə vaxton barədə bəməku zınəy kame iyan “oroğ-toroği navonə vaxt”-i çanədə jimonış kardəşe,əyən zındənimon.Mande e.b.n III həzosorondə iqləliə keşvəri bey votedən çəyoən iyo 2 qılə podoşo oroğ-toroğ bə.Çı Misiri tarix çiyo bino bedə.Bə Misiri podoşon “firon”-on votə bən. Aşmardə bedə ki,çı Misiri bə 30 qılə nezi podoşoə oroğ-toroğış bəşe.
(bə dumo dəvard...)
Hind-Avropə zıvonon xeyzon- dınyo ən yolə və bə har qitə pevılo bıə zıvonə xeyzon. Bı xeyzoni aid bıə zıvononədə çı dınyodə 2,5 milyard odəm qəp jəydə. Çı Ethnologue-i 2009-nə sori məlumati əsosən dınyodə 439 zıvon iyan dialekt bə Hind-Avropə zıvonon xeyzon aide, əçəvon nimə (221) bə Hind-Aryan sub-xoli aide.
Tolışi ən bə Hind-Avropə zıvonon aide (Hind-Avropə zıvonon xeyzoni İroni zıvonon qrup). Əve Tolışi və diqər Hind-Avropə zıvonon arədə xəyli müştərək sıxanon hestin.
Bı xeyzoni Avropə əsos müasir zıvonon, çı İroni iyan Hind niməqitə zıvonon aide. İyo Anatolia ğədimə zıvononən daxil bedən (əvon ısə mardə zıvonon hisob bedən). Bı xeyzoni aid bıə zıvononədə nıvıştəyon Anatolia iyan Miken Yunani zıvononədə Tunc devriku vinde bəznemon. Hind-Avropə zıvonon Afro-Asiyə zıvonon xeyzoniku bəpeştə ən dırozə nıvıştə tarixi soybe, bəçəy qoroşən tarixi zıvonşünasətiədə yolə əhəmiyyətış heste.
Çı dınyo ən ve oko doə bıə 20 zıvonondə 12 qıləyni bə Hind-Avropə zıvonon aide. Im 12 qılə zıvon: İspani, İngilisi, Hindi, Portuqali, Bengali, Urusi, Almani, Marathi, Fransuzi, İtaliani, Puncabi iyan Urdi, bı zıvononədə çı dınyo 1,7 milyard odəm sıxan kardedə. (bə dumo dəvard...)
.svg)
Asiyə - əsasən xərem niməkürrədə bino buə qite. Kanə Dınyo i poə buə Asiyə 44.391.163km2-nə sahə dınyodə iminə vırədəy. Asiyə sahə Xər.Amerikə, Antarktida iyan Avstraliyə ivo peqətə müqaisədə Asiyə inən iminə vırədəy. In qitə Avrəsiyə materiki xərem - xəşəxuni, xəşəxuni, nıso iyan nıso - xəşəxuni hisson əhatə kardə. Asiyə kobəson bə xəşəxuni 10.200 km, xəremiku bə nıso 7.000 km məsafədə dıroz bedə. Avropə dı Asiyə şərti marzış Ural bandon xəşəxuni poçonku, Emba ru, Kaspi xərem kənoku, Kuma-Manıç etasiku, Siyo dıyo, Bosfor gi, Mərmərə dıyo, Dardanel gi, Eqey dıyo iyan Arədə dıyoku qəbul bıə. Afrikə dı Asiyə yəndıku co kardə Suveyş ğənov, Sıə dıyo, Babəlməndəb qi iyan Ədən görfəzi co kardə.
Asiyə çı Zəmini coyliyə qitəyeki əy çoqlə okən qırd qətedə.Asiyə kəbəson iyan nıso-kəbəson tonokənon tike vey dəşe-beşeye. Asyiə nıso kənon isə Hind okeani ovon şırtedə. İyo ənhor Ərəbiston iyan Hindiston ğəcon, əvoni co kardə Ərəbiston dıyo iyan Benqal körfəzi bino bedə.
Sıə dıyo Asiyə kənoədə binobuə ən tatə dıyoe. Asiyə nıso kənondə səku kame. Şri-Lanka iyo ən yolə səkue. Hind okeani tonokənondə musson cərəyanon yolə təsirışon heste. Atlantik okeani ovon Asiyə nıso-kobəson tık buə Qədə Asiyə ğəc əhatə kardə.In ğəci kobəson tonokənon vey dəşe-beşeye. Kipr səku Atlantik okeani dair buə çı Asiyə nezədə qırd yolə səkuye. Asiyə i qrup yolə səku iyan ğəcon buə Yaməl, Taymır, Çukot ğəcon iyan Novosibrsk səkuon Xərem Biə okeanədə vırə bedən. Berinq qi, Asiyə Xəremi çı Xər. Amerikəku co kardedə. Xərem Biə okeani dıyon vote bəbe həmmə zımostonədə biə davastən qıle Berinq dıyoku co.
(bə dumo dəvard...)
Coğrafiyadə oşemonon — XV-XVI əsronədə çı Avropəvıjon savdı kardeyro tojə roon pəydo kardeyro bə miyon bekardə tojə, Qıton (Kuəon), Vazə dıyonışon de jıqo-jıqoşon nomışon noşone. Avropadə jiə səyyoh iyan dıyovonon bı koy ve con sute bı koyış yolə zuş doşe. Co yano diə kardeydəy,bəvədə Avropadə kaxti eqınye bə odəmon tov omedəbe. Əve əvon bo jiyeyro, bə dast nun vardeyro bo tojə vıron nəvedəbin. Im lıskəyən bı koy tov dodəbe. İminə coğrafi oşemonon Atlantiki Vazədıyo iyan Afrikə dıyokənondə fransə dıyovonon binoşon kardeşone. Ğənovi nomon iyan Azori sərku bə miyon bekarde, jıqo nəvemoniku pəydo kardə bey. (bə dumo dəvard...)
Çı İslami fərhənq
İslami fərhənq bə jimon kardə odəmon çı Xıdo qırd yolə baxşəy,bo jimoni qılə tojə loy. İslam təbiəti ,sovı əy har çi de Xıdo anqıl kardedə.
(Jintono iyan pentono) jəqo qılə çi ni ki, əçəy anbo Bəməku nıbu. Mande Əmə çəvonədə əncəx kali (cuzməhali) qılon enomnidəmon.(Hicr surəsi 21 ayə).
Demiyan jıqo dınyo təbiətədə qulpaməti onə Xıdo bə siyasi,iqtisadi ,elmi iyan bə fərhənqi ğanunon həmə əçəy sərəncomədə bey nişo dodə. Xıdo təbiətış iyan odəmış bəçəyro ofəyəşe ki, əvon yəndı pur bıkən de ahənqi bıjiyon. Jıqo diə kardədəy ım sof ,çı ekoloqiyə ısətnə vaxtədə çəmə nırəsə kam-kəsıronədəy.
İslam sof qılə co dine. Əy çı odəmon jimonış yəqo-yəqoş ovıjqınişe,çəyo bə merdi iyan bə jeniş ozodətiş doşe...(bə dumo dəvard...)
Ernesto Çe Qevara
Movardərujış-14 iyun 1928-nə sori.
Movardəvırəş-Arqentina.
Mardərujış- oktyabr 1967-nə sori 39 sorədə(sinədə).
Mardə vırəş La Hiquera,Boliviya.
Ernesto Gevara Çe" (isp. Ernesto Che Quevara; 14 iyun 1928 – 9 oktyabr 1967) — Argentiniyəvoje masrksist- inqlabəkə siysətəvon. De Fidel Kastro bə i co Kuba və iyan beunəlxəlğ inqlabi lıvemoni sərdarondə bə. Nomədəş bə “Çe “poə çı Kuba partizanon zıvono bəy doə bə. Im sıxan çı arqentinavıjon qəvədə bənəy nezə dusti bə sə dəşe bedə.Ernesto Qevara ispaniyə iyan irlandiyə bınəku bə xıyzoni 5 qılə əğılonədə həməysə yoltəye.Əv çı Arqentina Roosario nomədə şəhərədə moəmo bə. Çəy movardəruji barədə nıvıştəbə uspurnomədə movardərujış 14 maye. Çı Qevara ənkə Patrik Linç 1715-nə sori çı İrlandiyə Qauley nomədə vırədə çı moəmo bə. Əv çı İrlandiyaku beşə bə İspaniya Bilbabo nomədə şəhər,çəyoən bə i sə bə Arqentina poş noəşe. Çı Qevara ənkə Fransisko Linç 1817-nə,nənəş Ana Linç 1868-nə sori moəmo bən.Qauley Ana Linçi zoə iyan çı Çe pə Emesto Qevara Linç 1900-nə sori çı moəmo bən. Qevara Linç 1927-nə sori de Selia de la Serna Lyosa kəxıvand bedən. Çəvədə se zoə,dıqlə kinəş bedəşe. Qevara əğılətico bı çəpliə xıyzonədə deştə tikəyən çəpəfaməti səçınyə bedəbe. Diəməkə ki əv tanqənəfəs bey astmə noxəşiş hestışe vitemonədə ve çokə vərzışkorbe.Bəçəy jıqo xosiyəti diə məkə,əv çı reqbi hənəki xaxanədə əbi. Bənəy ələvuşi hənək əkəy.Hejo bı koyro əy de “ Fuser”( ziyodə harın hənək karde çəmış hestbeşe Əəve bəy “El Furibundo” sıxan bə.Əçəy moə fəmiliyə “Sema”-ku pesoxtəşonbe) nomədə ləğəbi zındəbin. (bə dumo dəvard...)
Ğıron (Qurani- Kərim, Qurani- Şərif) (bə ərəbi: القُرآن əl-quran) Çe İslam dini mığəddəsə iyan ən əsosinə kitobe. Ğıron çı Xıdo (Allahi) hamiyə sıxanonin, de Cəbraili (ə) vositə bə Hz.Məhəmmədi (s) vəhy kardə bıə.
Ğıroni hestışe bəştəxos nomış bıə 114 surə iyan 6236 ayə. Ğıroni ən dırozə surə Bəqərə (Qo) surə (286 ayə), ən kırtə surə Kovsər (Honi) surəy (3 ayə). Ğıroni ən dırozə ayə çe Bəqərə surə 282-nə ayəy.
Ğıroni de co səmaviyə kitobon (Suhuf, Zəbur, Tovrat, İncil) fərqbıdə əsosinə cəhət çəy sıftə ikərədə bə Hz.Məhəmmədi ğəlbi, peşo 23 sorə dırozə vaxtədə çe Xıdo (Allahi) tərəfo de mələk – Cəbrayıli (ə) vositə hissə-hissə nozil beye. Kalikəson voteydən ki, Bəqərə surə oxonə 2 ayə çe Xıdo (Allahi) ıştəniku bə Məhəmməd peyğəmbəri (s) vəhy kardə bıə.
“Ğıron”-“handey”, “ğıraət kardey” mənədəy.. Ğıron deştə ləfzi iyan mənoon bə vəhyi istinod bıkə, 2 kərə de Cəbrayıli (ə) vositə bə oxonə nəbi Hz.Məhəmmədi (s) nozil bıə, de ğiraəti ibodət kardə bıə, bəştəxosə xosyəton bıə de Fatihə (Ojemon) surə bino bıə, de Nas ( Xonəxo) surə səbıə səmaviyə kitobe.(bə dumo dəvard...)