Azərbojčoni təbiət
Azərbojčoni təbiət — Azərbojčonə Respublikə tarixi-čoǧrafi vyrəš, reljef, ovə hevzon, florə inən faunə gyrd kardejdə.
Azərbojčoni kəfšən xosə təbii- čoǧrafi muhit hələ ǧədimədə byvrə inosonon ome čəlbyš kardə.
Təbiəti həxədə alimon fik, votejon
[sərost bykə | kodi sərost karde]Antik muəllifon Herodot(e.b. 5-nə əsr), Polibi(e.b. təg. 200-e.b. təg. 120), Strabon(e.b. 64/63- cəmə era 23/24), Klavdi Potolemej(təg. 90-təg. 160) inən č. yštə əsərondə cy Azərbojčoni čoǧrafi mevgeji, marzon, ruon, žimonə vyron, ijo bino buə tajfon, Kaspi dyjo, cəj hic gyle dyjo əloǧəš nybe inən čo šejon həxədə məlumotyš doə.
Tike bəpešt ərəb čoǧrafijašünason inən səjjahon Ibn Xordadbeh(təg. 820/826-təg. 912/913), Əbu-Ishag Itəxri(təg. 820-934), Azərbojčon olimi Məhəmməd Naxcyvoni(13-nə əsri oxo-14-nə əsri 2-nə nimə), Ironi olim Rəšidəddin Fəzlulloh (1247-1318) inən čon əsəronədə Azərbojčoni ekanomijə, inzibati poəon, band inən ruon, šəhəron, cəvon aradə diəroəti, tičarət roon inən č həxədə nyvyštəšone.
Cy Gafagazi Albanijə tarixci Moisej Kalankatuklu (7-8-nə əsron) “Alban tarixi” əsərədə cy Albanijə šehrətiko, təbiəti zənginəti inən əholi vej buə bənə kešvəri təsviryš kardə, əjo xejli məhsuldarə zaminon, recinə boǧon inən kavuə kəfšənyš be nišoš doə. Cy Venesijəvožə F.Mauro dynjo xəritədə(1459), cy Əlšərifi (1601), cy nemes olim inən səjjohi A.Oleari (1647) xəritonədə, həmən iminə Pijotri əmri əsosən (1720) tərtib buə inən 1723-nə sordə nəšr buə “Xəšəxuniə Zagafgazijə inən Kaspi dyjo” xəritədə Azərbojčoni žimon kardə vyron, cəj dərjacon, ruon inən č nišodoəbuə.
Cy Azərbojčoni čoǧrafijašunas Əbdurrəšid Bakuvi Azərbojčoni həvo, Boku təbiəti inən ijo nati bekarde, Hači Zejnəlabidin Širvani inən Abbasgulu aǧa Bakyxanov Azərbojčoni čoǧrəfijə həxədə fikryš votə.Azərbojčoni kəfšəni omutejədə həmən V.Abix, I.Figurovski, A.Zaxarov inən čo kəson xydmət buə.Azərbojčon Respublikə kəfšəni kompleks tədǧiǧi isə Sovet hukməti devrədə binonoəbuə, myxtəlif migjasədə xəriton tərtib kardə buə, sambalinə čoǧrafi atləson tərtib kardə buə.Respublikə harčurə omutejədə Milli Elmon Akademijəən rolyš veje.
Azərbojčon Respublikə taryxi-čoǧrafi mevgej
[sərost bykə | kodi sərost karde]Ğədimə Azərbojčoni zamin Və Asijədə vyrəbuə inən Gafgaz bandon nyso-xəšəxuniə poəku Urmijə dərjacə nyso inən detsə nyso-xəšəxuni bandə kəfšəni buə vyron gyrd gətedə.Cəj kəfšən 200 həzo km²-sə vej buə.
Azərbojčon dyryst xərem niməkurrədə vyrəbedə.Ispanijə, Turkijə, junanyston, Cin, Korejə təgribən dy Azərbojčoni i čoǧrafi panətiətəj.Avropə inən Xəšəxuniə Asijə kešvəron šə i riə vočibə bejnəlgxəlǧ əhəmijjətinə roon Azərbojčoni kəfšənisə davardə.
Cy Respublikə kəfšən xəremiku bə nyso 400 km, kobəsoniku bə xəšəxuni 500 km məsafədə dyrozbedə, 38°5´-41°55´, xərem panion inən 44°50´-50°51´ xəšəxuniə dyrozoətion aradə vyrə bedə.Avropə inən Asijə dəcykə vyrədə vyrəbedə, respublikə unikal geosijasi inən čoǧrafi vyrə molik buə, ǧədimə zəmonondə detsə ysə dynjovi igtisodi inən bo mədəni əlǧon yštə vočibətiš ogətə.
Dyždə Gafgaz dyštə dy nyso-xəšəxuniə poə bə Azərbojčoni aide.Ijo bə dy bandə sirə čobedə: dy Bzarduzi tyki Sə Kəm Ovčobykə, šahband tyk(4243m) , Kənoə silsilə.Nyso-xəšəxuniə tərəf silsilon 1000–700 m bylyndyətiəku gədə-gədə nyzym bedə.Dyždə Gafgaz silsilə bandədimə vyron gyrd kardedə.Xərem-kobəsonədə jajlə, nyso-xəšəxuniədə Gobuston , nyso-kobəsonədə Alazaon-Həftəron inən xərem-kobəsonədə-Gusar meillijə hojm.
Həvo
[sərost bykə | kodi sərost karde]Azəbojčoni həvo kešvəri čoǧrafi mevge, reljef inən Kaspi dyjo əsosən təsir kardedə. Ijo niməsəhra inən hyškə kəfšənon, subtropik, mulajim inən sardə həvo rast oməbedə. Zamini kurrə 11 həvo tipədə (V.V.Koppeni gorə) 8-gyləš ijo be muəjjənyšon kardə.
Respublikə symbə ru šəbəkə, cəj kəfšəni sonki həvo rangə korətənə tori edojdə.Azərbojčoni kəfšənədə dyžd-gədəli 8400 nez ru heste.Cəvonədə 850 gylə 5 km-ku vej dyrozədiš heste.Lokin dyrozədiš 100 km-ku vej buə ruon čəmi 24-gyləje.Kur inən Aroz ruon Gafgazi ən jolə ruon buən, kešvəri ovdoə xəndəxon inən hidroelektrik enerži mənbonin.