Intiboh dovri fəlsəfə

Intiboh dovri fəlsəfə — fəlsəfə fikri tarixədə intiboh dovri fəlsəfə əsos vyrə gətedə. Ym fəlsəfə ənənəvi čəmijjəti bohrangyləjən iminə sənaje čəmijjəti ofajə be dovrədə (XIV sasor – XVII sasori syftə) Avropədə (ən vejən Italijədə) kilsə de sxolastika vəjnə mybarizədə ofajə byə.

Intibah devri fəlsəfə cy Antik devri fəlsəfə əsas pegətedəbe. Cy təbiəti fəlsəvonon sxolastika de sxolastik aristotelvonəti vəjnə bedəbin. Elmədə nujə mejlon Leonardo da Vincini, Nikolaj Koperniki, Iohann Kepleri, Galileo Galileji nyvyštəjonədə vinde bedə.

Cy dynjo elm, mədənijjət fəlsəfi fikir tarixədə Leonardo da Vinci (1452-1519) əsas vyrə gətedə. Əv cy intiboh devri rəssam, rijazijjatvon. mexanik be. Leonardo cy dynjo həgigəton de elmi ro bəsə dəše fəlsəfə əsas vəzifə hisob kardedəbe. Əv votedəbe həgigət i gyləj, əvən dini ne elmi əsas pegətedə.

Nujə təbiətšunasəti əsas alimonəd gyləjən Nikolaj Kopernik (1473-1543) be. Əcəj ən jolə ko helisentrik sistemi pijədo karde be. «Səma čisimon devrany həggədə» əsərəd ym sistemi əsasonyš izah kardəšbe. Cy italjan fəlsəfə ən jolə filosofonədə. təbiət fəlsəfə ofajə kardəkəsonədə gyləj Bernardo Telezio (1509-1583) bə. Əv votedəbe hər čynəvə čisme, maddij hərəkət de ovaxte bə jəndy vəjnə bə 2 ğuvvon-sard de gami čangədə ofajə bedə. Əcəj fikir žoğo be «cy hərəkəti mənbə təbiətiku kənoadə ni, cy təbiəti yštənədəj».

Cy intibah fəsəfə məšğulbəkəsonədə gyləjən Nikolaj Kuzanly (1401-1464) bə. Kuzanly bə devri bənə veni filosofon neoplatonizmi əsas pegətedəbe. Cy intibahə dialektika bynəš noaše. Əcəj fikir žoğo be hec ci bə vahidi vəjnə ni vahid hər čynəvəj. Bə vahidi əks nybeku Kuzanly žogo nətičə bekardəbe vahid hežo be hədde. Be oxo be žəgoj hec gylə čynəvə əcəj sə ve be nibəzne. Bəcəj goroš Kuzanly bəj “maksimum” vahidi “minimum” votedəbe. Əv vəjnəti jəndy səpe egynje prinsipyš pijədo kaše. Im prinsip əj nujə Ávropə dialektikonədə gyləj kardedə. Kuzanly vahidi de be oxo bərobər gəte Platon, Aristotel, Ptolomej, Arximedi əsas gətə kosmos mənzərə rynə kardedə.

Cy Antik devri filosofon veni ro kosmos ve jol oxo bə čisim be. Kuzanly votedəbe cy kosmosi mərkəz Xydoj, bəcəj goroš dynjo be oxo nybujən bəj oxo bə vyrə vote ros ni. bəcəj goroš əcəj kənoš ni. Kuzanly antik de mijonə sasoron kainati mərkəzdə Zamini be oxo bə vyrə be fikri rynə karde Koperniki fikron hozzo kardedə. Kuzanly panteist be goroš ym fikir omə be.

Italjan mutəfəkkir Čordano Bruno (1548-1600) cy intibah devri fəlsəfi fikri tikəjn inkišafyš kardəšbe. Əv «Səbəb, prinsip, vahidon həggədə», «Oxo nybe, Kainat dynjon həggədə » əsəronədə cyaləmi oxo nybe, əcəj dinamik vahidəti hežožije problemyš okardəšbe. cy Kainaty nujə materialist konsepsija ofajə kardəšbe. Bruno fikir žogo bə kainat be oxoj, hežo bəbe, maddij. Əv oxo nybe ğəbul kardəbe votedə be cy kainatiku kənoədə hec ci ni. Əv hežo bəbe, Xydo əj ofasjə kardəše. Əv votedəbe hərəkət zərurəte.

Intibah devrədə ve fikron ofajə bən. Ym fikron ofajə bejədə feodalizmi ve jolə təsiryš heste.

XVI sasorədə ofajə bə utopik təlimon, syftə, cy ingilison humanist Tomas Mor de italjanon monax -rahib Tommazo Kampanella ofajə kardəšone.

Tomas Mor «Utopija səku» əsərəd cy İngistani təgid kardəšbe, nujə žimoni nyvyštəšbe. Əv cy behəggətəti səbəbi mylkədə vindedəbe. Əv žogo hisob kardedəbe həggi goroš xəlgi mylk, davləti rəhbərəti lazime. Tomas Mori fikir žogo be de ağylmandə, cokə rəhbəri koməgi ideal čəmijjət ofajə karde bəbe.

Čo gylə utopik sosialist Tomazzi Kampanella bə. Əv cy italjanə təbiət fəlsəfə ofajə kardəkəsonədə gyləj bə. Əcəj fəlsəfi fikron bə čəmijjəti vejən təsir karde nyznəšone. Cy Kampanella sosial idejon «Cy Həjši šəhər», «Xristian monarxija həggədə», «Cy kilsə hakimijjət barədə», «Cy Ispanija monarxija barədə» əsəronədə vinde bedə. Əv kilsə de aristokraton hakimijjəti i be papa həmmə xristianon səpe hakimijjəti tərəfi gətəše. Kampanella čəmijjətə jolə ičtimai ovaxteon lozim be votedəbe, cy Zamini səpe Xydo hakimijjəti ğəbul kaj, šəxsi mylki volo be lozim zynedəbe. Tomas Mori de Kampanella idejon cy Avropə rasional təfəkkuri, maarifəti fəlsəfə mybət təsir kardəše. Cy Intiboh dovri fəlsəfə nujə dovri fəlsəfi ənənon ovašte ro zəmin hozy kardyše.

Səvonon[sərost bykə | kodi sərost karde]