Portal Tarix vyžnijə məǧolə/Arxiv
Intiboh dovr ijən Renesans (fr. Renaissanče, ital. Rinascimento — "Tožə bə dynjo ome") — cy Avropə fərhəngi tarixədə, cy mijonə sasor ižən nujə devri fərhəngi mijonədə gylə mərhələ bə Həšinyštə de Dylə Avropə XIVsasori əvvəl XVI sasori oxo əhatə kardedə. Intiboh syxani cy italjanon humaniston nyštəšone (čorčio Vazari). Bəj ysətnə məhnə XIX sasosri fransyz tarixəkə žul Mišle doaše. Adam Mets ǧejd kardəšbe bəp cy Avropə Intiboh Devr syxan de Mysylmonon Intiboh Devri syxani i vyrədə bynyvyšton..(bə dumo dəvard...)
Ǧədimə Misir – cy Afrikə xəremi-xəšəxuni səmtisə cy Niləru ovəjzi orəxədə kešvəre.
Bə Misiri žimon doə Niləru cy Mijonə Afrikədə bə golonku səš pegətəše. Ym ru 700 km ro šure-šure de šami bə Mionə dyjo (Aralyg) emedə. Bə dyjo emə vyrədə Niləru bə dy xycə poə bedə ǧəč bedə. Penə vyronku bino pegətə Niləru šamadə vyrə gətə zəminonədə Misir vyrə gətedəbe. Cəmə e.b.n. V-IV həzosoronədə cy žimoni binoə onemoni vylobəpešt Misirədə gədə-gədə hyrdə kešvəron onej bino bedə.
Bənəj Šumeron ijo har gyla məhol yštən–boštə səbəsožbej cəvon mərəngoə šəhər kešvəri bə ro noə riə, ləškər ijan yštən əlejdə Xydošon hestbešone. Ym məholon de jəndy dastbədast dodəbin i bedəbin jaən ki,dejəndy dave (čang) kardəbin. Mande pešo ičonəti bej havər še-še ve bej bə -Penə (Xəremi) ijan žinə (Nyso) latə čo-čo bin.cy latə-laton jolon de dave eǧandero,hežo dylošonbə bə ičonəti bon.By vaxti cy Misiri “oroǧ-toroǧi navonə vaxt” votə bedə. E.b.n. III həzominə sori dair bə syǧə vəslonədə cy ǧədimə Misri xəremi podšon nomə ašmard nyvyštə bə. Mande be bəzyne ymon podošo nin,gasbuən cy gylə oroǧ-toroǧi siprišoninbu. Mylxəs cə vaxton barədə bəməku zynəj kame ijan “oroǧ-toroǧi navonə vaxt”-i canədə žimonyš kardəše,əjən zyndənimon.Mande e.b.n III həzosorondə igləliə kešvəri bej votedən cəjoən ijo 2 gylə podošo oroǧ-toroǧ bə.cy Misiri tarix cijo bino bedə.Bə Misiri podošon “firon”-on votə bən. Ašmardə bedə ki,cy Misiri bə 30 gylə nezi podošoə oroǧ-toroǧyš bəše. (bə dumo dəvard...)
Tolyšə Xanəti
1747- nə sor maja mangi 9-də Nadir Šahi mardi bəpešt Azərbajčanədə xanəti ofəjə bino be. Im devrədə bino beə xanəti igləən Tolyšə Xanəti bə. Tolyšə xanəti binoəkəs Sejid Əbbos xan bə. 1749-nə sorədə tolyši xonəti taxt Sejid Əbbosi zoə čəmoləddin Əli xan oməj. čəmoləddin Əli xan tolyši torixədə bənə "Sijoli" xan nomədə šə. Sijoly xani hykmruəti vaxtədə kali hadison beə. Tolyši pajtaxt ostoroku bə Lankon kuc bə, tolyšy maddi, mədəni, iǧtisodi xəjli inkišof kardažbe. Pajtaxt Lankonədə tolyši ən jola vižoron ož bə. Majak ijən Lankoni ǧalə cəj vaxtədə dutə bə. Tolyšə myǧəddəsə očəǧon, piron tožədən pecynjə byə. Tožə məcidon dutə byə.
1768-nə sorədə Giloni xan Hidojət xan bə Sijoli xani tabe bedəni. Bə tolyši xanəti hučum kardyše. Ostoro tərəfədə beə čangədə tyliši ləšgər bə Šindon ǧələdə mydofiə bedə. ǧələdə harde se mang vəs bedə. Pešo Sijoli xan Hidojət xani təslim bedə. Hidojət xan Sijoli xani Gilonədə həbs kardedə. Zindonədə dy yšdə zoon nyšdə Sijoəli, dy jolə sijosəti vəjo vitedə. Tolyši omə roədə Hidojət xani gətym kardə ərazion ozod kardə ijan bə Hidojət xani məxsusə kali dijon sutdə. Bə tolyš omə bəpešt yštə hakimijəti dumo ogyrnijedə. jola ləšgəri Bə Hidajət xani hučum kardə. Hidojət xan in ləšgəri vindeədə tarsiki vitdə bə Həštərxon. Roədə Sijoli xani odəmon əj kyšdən. Sijoli 1784- nə sorədə guba xani Fətəli xan Tolyši xanəti bəšdə tabe kardə. 1787-nə sorədə Sijoli xan vəfat kardə. Cəj taxt cəj zoə Mir Mustafa nyštedə. Mir Mustafa xani devrədə İroni šahon Əǧəməmməd Šah gyčə ijan Fətəli Šah gyčə Tolyši šəš kərə hučum kardašbe. Mir Mustafa xon dy Urusija sijosi muttəfig beə.(bə dumo dəvard...)
Iminə Dynjo Čang (28 ijul 1914 - 11 nojabr 1918). Dynjo tarixədə ən jolə čangondə gyləje. Ym nomi bəj dyminə dynjo čangədə 1939-inə sorədə noašone. Detbə 1939-inə sori bəj "Jolə čang" votəšone. Ym čangi səbəb cy Avstrija-Mačaristani hersog Frans Ferdinanadi kyšte be. Əj serbon "Mlada Bosna" terror təškilati uzv gavril Prinsip kyštəšbe. Im čangi bəpešt 4 gylə imperija ləǧv be. Ym imperijon cari Ursijjət, Osmanly, Avstrija-Mačarystan, Almanja be. Ym čangədə ym davləton ištirak kardəšone. Čo kišvəron təškilat ittifag-Almanja, Avstrija-Mačarystan, Osmanly, Bolgarystan. Antanta - Cari Ursijət, Fransa, Jolə Britanija. Amerikə Ibyə Štaton, Japonja, Italijə čangədə cy Antanta tərəfi gətəšonbe. Detbə čangi imperijon jəndyku norozijətišon hesyšon be. Čang Balkanədə, Gafgazədə, Mijonə Həšipemədə šedəbe. Ym čangədə 1-inə kərə tankšon istifadə kardəšone. 28 ijun 1919-ədə Parisədə Versal muǧavilə be. De ym muǧavilə iminə dynjo čang orəxəj. Im čangədə Fransa de jolə Britanija bardyše. (bə dumo dəvard...)