Tolyšon ensiklopedə šair
Urusi təngidəvon V.Belinski nyvyštedə ki, A.S.Puškini "Jevgeni Onegin” mənzumə roman cy urusi žimoni ensiklopedijəj. Nyko kyvoləti, har kəs ce šair Əbdulrza bədiə əsəron bahando, cə jolə odəmi vəzminə syxan bəce jod bome, dyryst bovə bəkarde ki, Əbdulrza müəllim, həgigətən, cy Tolyši ensiklopedə šairebən! Ə.Əhmədovi poezijədə cəmə dijori təbiət, fauna, flora, məišət, tolyšə žimon hartərəfə de məhorəti bə ǧələm sə byə. Tolyšon ǧədimə tarixə vyron, xəlgi dastkoəti, pišə-sənəton de bədiə vasiton bə nəzm kəšə byə.
Bovə bykənən, Ə.Əhmədovi nyvyštə šeiron, joləhəčminə poemon haj gylejni Tolyšə məholi i poəku gəp žedə.
Šairi taryxəvon, etnografbej bəce bədiə ofemoni musbətə təsiriš byə ki, əv ištə əsəronədə bə tolyši žimoni təsviri gešə vyrə dojdə. Məsələn, "Vylə cangə” syftənə šeirədə ("Mustəzad”ədə) šair cy tolišon cand navnəniə pišə-sənətiku syxan okardedə. "Ivrə cəmə dədə jurde – Tolyše” etnografikə poema təmom bə yn mevzu həsr kardedə:
1) gələvonəti // moləvonəti,
2) govonəti// hovosəti// coəvonəti: Kəfšəno tutək žəkəsi əznin gələvone, ja hiədə govone… ("Vylə cangə”, səh.6) jaxud čo šeirədə: Hovoskə boštəno ləmə əžəni, Hovosədə bə mion ǧəmə dəžəni... ( "Šəvnyšt”, 07.2006)
3) vəjəvandəti; dəfžənəti, həvožənəti:
Hystebən cokə raxson, vejə mahneon, tukə vəjə mahneon...
Vəjondə kinon dəf əžənin... Əvotin: cy cokə raxsə həvone (...s. 6) jaxud čo šeirədə:
Vəjə əbi de mahne, de tiringə, De dəp že, de kinon dastkə šilingə... ( "Ivrə cəmə dədə jurde—Tolyše”, "Š”, 07.2006)
4) Tomonboftəti:
Tomon boftə vəju dastko əžəni ... ( ijan əjo)
5) derziəti. 6) osjovonəti:
Osjo cəxisə ov eəmi de novi, cy ruədə oəkyrnin bə osjo ovi... jaxud:
Šartuki dingədə kuje cəm hestbe, cəj byrzədə patə polo təm hestbe...
7) Kylvəvonəti :
Tolyši ko-pišəbe kylvə gəte, Xəjiš vində, ki cəvədə gətəše...
8) mešvonəti (kandymuz oǧəte), 9) lovonəti // kižəvonəti :
gandym kaštə bəpešt əkəjn lovoni, cəjo ə hi aspardin bə govoni...
10) ašpešəti:
Ašə xorəkisə si- pioz ančənin, Təmin əbi gešny- šivit bančənin...
11) višəvonəti// təvəvonəti:
Kinon bə band əšin bo cilə varde...
12) mojəvonəti :
Kulmə, moj əgətin de dumžən kəše...
13) neciəvonəti// tifangəvonəti. 14) dulusəti// səjnəvonəti; 15) devenəti:
Merdon əšin məzədə darz dəbastin...
16) boǧ-bustonəti:
Šumə vyrə əpəlin konə- konə, Bo zomsoni, bo xavzə, bo kuə donə... Hardə kyrcə, zomsoni kuz-kuz əbi...
17) kaštemonəti:
Tuki vaxti kosib hiši peəǧandi... Bo šekeli syftə donə ərumnin...
18) pəsəvonəti//gələvonəti, 19) pašma ovožgoniəti:
cyniə pašmə jəndy səpe eəcynin, Bino əkəjn dəj lefi, lefcə dəže... Əvyžgynin pašmə de joli – ruki, Əcyj toǧi əryštin de co –duki...
20) ərəkəšeəti, 21) dərgəzžənəti, 22) ərəbəvonəti, 23) aspavonəti, 24) moldoəti // həjvondoəti:
Ha kəsi kəjbəsə əbi mol – mələ, go, gomuš, zandəgo, asp, pəsə gələ...
Ə. Əhmədov ištə šeironədə Tolyšədə beməjon nomi de fəxri gətedə, de məhəbbəti cəvonku bəhs kardedə:
1) do – cuon nom: umbur, uləs, vən, genləš, bəlel, kyv, vyzym, rəzo, nil,
Tovostonədə əvəjn ištə ezymi, Bəlel, uləs, umbur, genləš, vyzymi... ( "Š”, 07.2006 )
2) Ləlgylə doon nom: hulu // hullə, hyndəmo, ser, viz, inči, əju, huštuli, əno, ambu, rəz // angə rəz, limo, čijogylə, hyndyl, vəžələ,
Tolyšədə de bolo-puri zəminədə vejə beməjon dinjo hic vyrədə ni. cəvon vejni həzo dardi dəmonin. Šair cəvon nom-nyšoni ištə šeironədə de məhorəti oko dojdə, de ešgi-həvəsi vətəni ži – pejə neməton bə zyvon vardedə:
3) tərəvəzə nomon: kavuə, rəjfon, nənof, šivit, gešny, si, pijoz, marzə, punə, sijoǧ, ǧəzəǧe,həlimdur, kosni,
cy nəxoši dəmon nənof, marzədəj.
4) boǧ-bustoni neməton: kyrcə , xavzə, zomsoni, ku, gamək, 5) taxylon : šartuk // byrz, gandym, məkə, noxut, məjžu, lagə, arzyn:
Hamsuə əši cy hamsuə kəj bə šəvnyšt, gəvcərəz duz əkəjn: byštə, noxut, pyšt...
6) pušemonon, boftəjon: leǧ, dəlo, pizə, sijosə, leǧəryštən, čebend, vyš...
Tolyšon kosib byən, deštə zəhməti, de ko dastkoəti žijan, bə dešmeni gyjošon gordonijani. Ə. Əhmədov tolyšə ko aləton nomi kəšeku, bəvon tarif dojku si bedəni, cəvonədə cy jodo bešəjonən bə jod vardedə.
7) bə xəməni aid byə nomon: hijə // hiə, bylang, šonə // šənə, dovlə, vəlokə, vəl, byrgezy, duk, doxlə, go-duš, lokə, lokəku:
Kali kəson taxyl əkuen de vəli, Vəl əgordnin de zandəgo, de kəli.
8) ko –kosibə diləgon: bor, borəgəv, bordum, pəl, pələgəv, pələdum, boretyryn, borətykə, požə, požətyk, təvə, dəjgys, dərgəz, kyrtəǧə, syrd//šyndy, tišə, ərə, ləvo, vyšol (vyši hyrdəkə diləg):
Kosibi dast bor, pəl, ərə, təvədəj…
9) bə patemoni aid byə hardənə cijon: šyt, čyr, kasp, mos, pəni, loku// luku, nun, fəti, kukə, zerən, ordə, həmi// həmi potə//həmižəj, polo ( dizə polo, pešə polo, myvə polo...), aš ( dujnə aš, šytinə aš, boxlə aš, sipiə aš...), soklə byzbaš, byštə kəbob, byštə, pyšt, kuku// moǧnəkuku, boə // hyndəmoə boə, angivin // šon // xomə šon:
Bə surfə aš əvoj, loku, nun, fəti... (Š”, 06.2006)
Tolyši har vyrə boǧe, bustone, Ləl-gylonyš, žybyzyn, xomə šone...
10) bə məišəti aid byə nomon: cipoǧ, dom, səfə, bul, dumžən, səl, biz, poloparzyn, popelyngə, pandəmu, gulmex, hanə, tənu , kyryž, cekərə, darzən // luti ( naxšeǧand), šoti (šotəkə), zyrno // zyrnolulə, dəf, šyp, šyppu, šymši, ǧəmə, givə:
Buruz bardən de givə,.. Əcəj šymši bə gəv, bə hu byredə...
11) Səjnəjon (ǧabon) nom : mənǧəl, polokyrcəkə, duə, mavlə, bərni, hymbə, kecə, nimcə, camcə, sokrə, piolə,
Ə. Əhmədovi poezijədə kižə - kəvulon, pərəndon nomi jolə vyrəš histe:
12) kəfšəni pərəndon: kužkag, kəvələ, šor, myv, bylbyl, kafte, kuməjžə, kuəzing, lo, gopisə, ləkkoə, dokuə, səsinə, kəžələ, put, loškor, ǧəče// gəčy, višəcuk,
Myv əgətin hežo de domi, səli... Vejə dešmen emə ijo de čangi, Rəsən bə Tolyši de putə cangi... ("Š” 06.2006)
13) so – bə kižon: kag, suk, verə, soklə, bili, bət:
Tolyši fauna (həjvonətə aləmi) čurəbəčurə nevon Ə.Əhmədovi šeironədə vyrəbəvyrə nomə gətə bedə, de maraǧi tarif kardə bedə:
14) mojə kuləjon: moj, kulmə, sol (sijosol, sipsol) cəjə- kulə, ǧyzlələ, naminə): 15) kəfšəni həjvonon: šir, pələng, neci, rivos, əšivo, deləvuzez, šəǧol, ryvos, čyrysk , rujəžylə, həvuš, hyrs, xug // vaza xug, kubyz; 16) so –bə həjvonon: pəs, və, byz, hə, kytə, potə, kyrə, asp, sypə, kutlə, kyty, go, gug, gevy, kələ, gomuš, kəl, kəlcə...
gonə bo de kələ ərbə əkyrnin... Imon həmmə cy Tolyši adətonin
Šairi šeironədə bə sətanə cijon, olətə nomonən ve rast omedəmon:
17) sətanon: kolo, pəlu, šol, ǧyž // ǧyžə kolo, coxo // sijo coxo, šəlbend, šym, poftə, guəve, lef, lefcə:
Tolyši čoǧrafiə vyrə diməj səpe Ə.Əhmədovi šeironədə bənə xali- xalicə deštə rang - risiniəti bə cəš ciedə: məkonə nomon vyrəbəvyrə nušu dojdə:
18) bylyndə vyron: band, də, višə, kycol, byrkandul, dašt, pard; 19) ovə vyron: honi, ru, ču, se (l), myrdov, golə, colə, gol, tul, lehmə, silə... 20) kaštemonə vyron: tuk, hi, məzə, xəmənčo; boǧ, buston... 21) somiə vyron: gocə, pəsə gələ, kə, kumə, təvilə, ləmə, ləm, osnəǧə, osjo... 22) məskənon: Tolyš, Lankon, Lik, Masallu, Ostoro, Mədo, Moǧon, Hirkon, Zuən, Hasullu...
Ə.Əhmədovi šeironədə tolyšon žimon, xəlgi məišət, Tolyši čoǧrafija diməkut, ži-pejə sərvəton de həvəsi tərənnum bedə. Əmə bə cəvon kali gylon išarəmon karde. Mevzu həxədə gešə otyrne - umute omə nəsli koje. (ALLAHVERDİ BAJRAMİ)