XX əsri 20-30 soronədə tolyši ədəbijot

Cəmə səjku bə šykrə mandə ce imperijə sijo syǧon

Bə cəmə sə bəlo byə ofəjemoni syftəku Xydo bəmə baxš kardə ləžənə neməton, bə vəjšti mandə təbiətymon, həzo dardon dəvo-dəmon byə həvočətymon. Hežo by xosə vəjštiro cəmə səjku bə šykrə mandə ce dynjo imperijə sijo syǧon … ...Hunon, sakon, junan-roma istilavonon, ərəbon, mongolon, tataron, tyrkon, uruson ... candi-canədə zolymə fatehon aspon nangyri žijo pojmol byəmon, čonkənyšymon kardə... Votyšone, Šura omedə, Sovet hukumət əməni hərəbəxt bəkaj, bə xəšə ruž bəmandemon, zylym əbyni, zolym əbyni... Məvotbən həmməjsə bədtərebən ym sovetə imperijə...Dumutə səon, ko vində kəšon, xəšə bədənon, milləti ǧyrjətbykəšon, bə eli dardi bymandon, bynypejə xəlǧon, bitovə etnoson reǧ-reǧ bin, gululəbyjon bin, bə Sibir romə bin. De plani, de šuri vində byə ym koon ( genosidon) millətonyš torsonie, əcəj gyronyš syndynie, cəšnyvində gyj bə gifbe həmišəjnə ǧysmətyšbe. Həmonə sindrom hežo esətən dəvom kardedə...

Məktəbon obin, ružnomon dərč bin, rostbe ce tolyšon mədənijə səvijjə.

XX əsri 20-nə sorədə Azərbojčonədə Šura Hukumət ofəjə kardə byə bəpeštə navkonə Rusijə tərkibədə žimon bykə xalgonədə gyləjni byə tolyšonən čəlb kardəbin bə jolə kišvəri mədənijə inšo kardemoni. Syftə 20-nə soronədə məktəbon obin ulkə har vyronədə, əlbəttə, azəri- tyrki zyvonədə, hətta dijonədən. Nətičədə 20-nə soron oxoj, 30-nə soron əvvələdə xejli rostbe cy tolyšonən mədənijə səvijjə. Tolyšystoni məktəbonədə hyrdə sinifonədə dərson dəvonijəbin tolyšə zyvonədə, dərsvonon , gəzeton, kitobon cap kardə bin tolyšijədə. Tolyšystoni mərkəzi šəhərədə—Lankonədə “Kyzyl Talyš” № 1-63(21.01.1931- 30.11.1931); pešo “Syə Tolyš” № 64-518 (05.12.1931- 18.02.1939) gəzeton nəšr kardə bin. Tolyšə ədəbijoti vusət, əhatə mərə še-še geš be: i tono bo cap kardejo imkon doə be nəšrijotonədə bədiijə əsəron , cə tono dynjo ədəbijə simoon məšhurə nyvyštəjon, hətta “Kommunist partijə manifest” bə tolyši tərčumə kardə bin (1933) (dijəkə:16, səh. 21.)

“Kyzyl Talyš” ijan “Syə Tolyš” ružnomonədə dərč bin tolyšə əsəron...

Ən əsas ko əv be ki, “Kyzyl Talyš” ijan “Syə Tolyš” ružnomonədə dərč byn tolyšə šairon, ənyvyšton šeeron, hikojon, ocerkon... cijoən tolyšə ədəbijoti umumijə mənzərə, cəj bədiijə-publisistikə uslub, nobənoə žanron, aktualə movzuon, ədəbijə čuron... bə cəšə və omedən. gəzetonədə šeeron, nyvyštəjon bə tolyši vej cap byə muəllifonədə nišo doj bəbe: Muzəffər Nəsirli (“ǧyzylə ǧošun”,”jonzə sor”...); gudrət Kazymovi (“caj”, “Inglabi bəpeštə”, “Xolmili”...); Xanoǧlan Gulijevi ( “Əvəsor”, “Bə “Syə Tolyš” gəzetə” ,”Apreli sogətonədə”, “Bə Sabiri”...); Abbas gulijevi ( “Oktjabr”, “Kolxozcijon”...); Səltənət Əlijeva ( “ 8 Mart”, “ Traktor”...). cocin əve ki, de “Tovuzyž”, “Šamxoryž” təxəllusi bə tolyši nyvyštə ašyg- šairon colijon dərč byən gəzetonədə bə cand kərə. Məsələn, Ašyg Həsən Tovuzlu “coli” ( “ST”, № 69 (327); Ašyg Avag Šamxoryži “Bə Stalini” ijan Ašyg Mirzə Tovuzyži “Rušnəj egynije” ( har dyglə :“ST” № 50(438) by ǧəbilədəj.

Tolyšə poezijədə movzu rəngbərəngəti...

Əlbəttə, devri tələbi nəzəo dəvoneədə bə tolyši dərč byə bədiijə vəslonədə movzu rəngbərəngəti cəš karde tikəj cocin bebəše. Ənčəx ružnomonədə dərč byə šeeron, nyvyštəjon dijə kardeədə vində bedə ki, ijo əsasən 2-3 movzu aktuale: təbiəti təsvir ( “Əvəsor”, “Vylə boǧ”, “Boǧ”...); ingilabi pafos (“ǧyzylə ǧošun”, “jonzə sor”, “Apreli sogətonədə”. “Oktjabr”, “Ingilabi bəpeštə”, “Rəhbərymon bə həmro Stalini”, Rušnəj egynije”...); təsərrufatə koon tarif karde ( “Kolxozcijon”, “Traktor”, “caj”, “Moldorəti hovuž bedə”...) 30- nə soron poezijədə nobənoə žanron bə tolyši nyvyštə biə əsəronədən yštəni bə buruz dojdə. Məsələn, žinə šerə vəslə məsnəvi (git-git gafijəjnə) formədəj: Bin cy xose cəmə boǧ, Limo cajə vylə toǧ.

Livə kavu, mivə zard, Bə dešmeni dojdə dard. ( I.Bəširov “Boǧ”. “ST”, 31.12.1935. N- 69 (327)

Əksər šeeron coli ( har bəndyš co sətirbyə šeeron) šikilədəj:

Həsrət kəšdəbiš ty tolyšə kinə, Egynje bə maholmon bəcəj astovə. cimənon, hijonədə əməni cəš əkə, Sovxozi, kolxozi hijonədə ki caj... ( g. Kazymov. “caj”. “ST”. 07.11.1935. N- 62(320)

coknəj be ki, oməjš bešiš by məhol, Vej xosə bomejš ty , ha nozə caj. Tolyši məholi dənoj ty bə jod, cəmə boǧonədə recin biš ty caj... (Ə. Hummət. “ST”. 31.12.1935. N- 69 (327)

Bə tolyšə poezijə V. Majakovski, R. Rza təsiron...

By devrədə uruson ədib V.V. Majakoski təsiriku Azərbojčoni šaironən sərbəstə šeerədə əsəron nyvyštedəbin. Sərbəstə šeeri ən cokə numunəon Majakovski šeeron bə tyrki tərčumə bykə Rəsul Rza ofəjəmonədə bəštəməxsus vyrəš heste. cy vəzni barizə gylon bə tolyši nyvyštə byə əsəronədən yštəni nišo dojdə. Məsələn, gudrət Kazymovu “Traktor” šeer cəmə votəjon təsdyǧ kardedə:

Ozodim esət, Ozode zəhmət. Šo kardəš myni ty traktor. Zəminon romdəš, Həm cəpə dojdəš, Bəmy vej rohətijon dojdəš.

Išty roədə zəhmətym kəšə, Əpimni toniku rəd bybum. Xosə məhsuliš, dardonym dəvoš, Obodi egynjə bə məhol... (“ST”, N- 69 (327) 31.12.1935)

Tolyšiədə tərčumon...

30- nə soronədə tolyšə ədəbijoti həxədə sohbət eǧandeədə tərčumə əsəronən bə mijon varde , cəvonku bəhs karde vočibə məsəlonədə gyləje. Ružnomonədə M. Ə. Sabiriku “Əkinci”(Kaštəvon) , S. Vurǧuniku “ Sunbul” ( Hušə) “Bə jolə šairi šərəf”; A. S. Puškiniku “ garacion” (poemaku I poə), “gafgaz”, “Bə caadejevi”, “Bə Sibiri namə” bə tolyši dərč byə. Peəgordynon dylədə gudrət Kazymovi, Xanoǧlan gulijevi məxsusi gejd karde lozyme. In muəllifon ružnomonədə geš fəalijət nišo dojdən: Səkyrt doj lozime ki, žygo nymunon bədii čəhəto, nəzmi ǧajdə-ǧanunro zəifin, bədii tərčuməsə vej, bə sətri tərčumə nezin. Həmən kali syxanon hežo tyrkijədə ogətə byən, məsələn, “əkinci” (kaštəvon) :

Bə divoži xoš dənyvarde sor, bə cymy ci? Voš nivoj, benyše gyləjən gylə, bəmy ci? žəše sijo voj šartuki, bustoni, bəmy ci? Bə bodi beše zəhməty, cickəm az, əkinci, Məžən pucə gəp, pešməkə fərjod, əkinci... (g. gudrət .“ST”, N-50 (438) 07.11.1937)

Tolyši folklor gyrdə kardə bedə...

In devrədə bə tolyši folklori gyrdəkarde, nəšr karde vej zu doə byə. Iminə dəfə yn sahədə Z.Əhmədzadə “Syə Tolyš” gəzetədə gyləj vəzminə məgalə cap kardedə. (“ST” N-59 (252) 30.11.1934) Sori bədigə bə muəllimon, rušinfikon, šogirdon, tələbon ovardemon dərč bedə: “ Syə Tolyš” gəzetə cy ružiku bəpeštə eli ədəbijati yštə səhifonədə rušin kardedə. Bəcəj gorošən tolyšə eli ədəbijati gyrdə karde-karde bə “Syə Tolyši” redaksijə vyǧande muəllimonku, məktəbi tələbonku ijan həmə həvəskoronku xahiš kardəmon” ( “ST”, N- 60 (318) 19.10.1935) Azərbojčoni har vyrədə gešə hərəkot rost be ki, tolyšə folklorə nymunon bə gəzetə vyǧandə bybu. Folklorə hərəkot həmməj gafgazi əhatə kardedə. By sahədə Zagafgazijə olimpiada təsis bedə. Bə Zagafgazijə olimpiada əšiə ženon tərəfo hozy kardəbyə eli mahnijonən dərč bedə gəzetonədə:

gyləj syə sefim dojim bəšədə, Ha gylym, ha gylym, ha laj-laj xanym. cangəj rəjhon əbim jojym kəšədə, Ha vylym, ha vylym, halaj, aj xanym... ( gyrdə əkə: I. Bəširov. “ST” N- 61 (319) 04.11. 1935)

Umumən tolyšə folklori gyrdə kardeədə Isag Bəširov, Mirzəli Sadygov, Mamustavyž Səjjarə gubadova vej aktivəti nišo dojdən. Mangi bədigə cy Muzəffər Nəsirli bə tolyšə ičtimaijəti vej ošnə byə məšhurə sanbalinə məgaləš dərč bedə “Syə Tolyš” ružnomə 2 numrədə: “Tolyšə folklori həxədə can gyləjni syxan” (dijəkə : “ST” 67 ( 325) 18.12.1935 – N- 69 (327) 31.12.1935) In məgalə pešo bəštə muəllifi sə bəlo vardedə, Muzəffər Nəsirli ittiham kardejo alət bedə...

Repressija dəvom kardedə...

In navšəti, mədəni sahədə yn oǧuron 30- nə soron oxojədə bə kəzəl gynedə. Soveti kišvəri həmməjədə, həmən Azərbojčonədə, bə čymləo Tolyšystonədə kutləvijə repressijon bino bedən. Xalgi ən cokə zoon, rušinfikon haj de gyləj vonə egətedən, bə gazaxystani həmoon, bə Sibiri višon romə bedən. Tolyši zyvonədə məktəbo dərson dəvardə bedənin, by zyvonədə kitob- gəzet nəšron ǧədəǧən kardə bedə. Hətta “tolyš” syxani vote ičazə doə bedəni. “Tolyšə ovəčo” nom əvəz bedə de “Lankon- Ostoro ovəčo” , “Tolyšyston” (Tolyšə zonə) əvəz kardə bedə de “Lankon-Ostoro zonə” nomi. (Esə “čənub” votedən) Ha žygo həmmə xalgon de i ǧələmi hərəkəti həmə rəsmijə sənədonədə, bə čymləo pasrortonədən “azərbojčonyž” kardə bedə. ( dijəkə: 16, ijan əjo, səh.21)

Musəffər Nəsirli Ibrahimzadə hədəfədə...

Muzəffər Nəsirli Ibrahimzadə ( movardəruž: 1902, Lankoni Šaǧləkužə—mardəruž: 1944, Masalli šəhər) yštə devri nominə zyvonšynos, šair, folkloršynos, pedagog ijan žurnalist byə. Əj deštə əməlijə fəalijəti de sydǧy-dyli bəštə xalgi xydmət kardəše. 1920- nə sorədə Tolyši dijori omutə čəmijət təsis bedə, əv əjo fəal širkat kardedə, pešo həminə čəmijəti sədr bedə. By devrədə məšhurə zyvonšynos, folkloršynos B. V. Milleri dyggəti čəlb kardedə. M. Nəsirli Tolyšə folklori gərdəkarde, nəšr karde, tədǧiǧ karde roədə fədokorəti kardedə. 1928- nə sori iminə kərə radioədə tolyšijədə folklorə nymunon handedə. M. Nəsirli Tolyšə məktəbonədə nuperəsə-čyvonə nəslon səvodin bejo xəjli koonyš kardə. De Šohub Mursəlovi bə ičo 1929- nə sori tolyšə zyvonədə iminə tolyšə kitob nyvyštedə. “Tolyši mahnijon”, “žimoni ro”, “Tožə məktəb”, “Əlifbo”, “Tolyšə zyvon” i. č. kitobon yštə vaxtədə vej bəhrəjnə vəsaiton bin. Filologijə e.n. Əsgər gulijev ə devri xarakterizə kardeədə nyvyštedə: ”...B. cobanzadə, A. Šərifov millijətijo tatarbin, N. Ašmarin- cuvaš, A. Xifeldt - Šimunjaki – eston, X. Xočajev – ozbək, M. Kamil –tyrk, I. Staši – laz , X. Nijazov – kyrd, M. Nəsirli tolyšbe. Əvon əsyl bejnəlmilələ xejzon sərost kardəbe, cəvon nijət pok, košon təmizbe: bə azərijə tyrkə zyvoni xydmət kardedəbin. Imruž de čəsorəti vote bəzynemon ki, əvon noəšone cy zyvonšynosəti ǧojmə bynovyrə!”...( 17) Maraǧynə istedadinə šəxsijət byə M. Nəsirli, cokə tar əžənibən, de barzə sədo əhandibən. Ištə satirikə hikajon bo səhnə hozy əkəjbən. cy təmšoon režissorən, aktjorən yštən əbijbən... M. Nəsirli həmən talantinə šairbe, šeeronyš cap əbi devri mətbuatədə. Deštə muasirinə šairə həmron əj vej fərgyš hestbe: Šeeronədə nəzmi ǧajda-ǧanunon cəš əkəj, cəj nyvyštə šeeronədə hyčə, təgti, rədif, obrazəti, məčazəti, poetikəti yštə vyrədə əbi: jodomon benybəše ə dəvardə ružon, cy dyzon əsirbin fəǧyrə tolyšon. Pus əbin, əmardin kosibə divožon, Ty perxonije əvon, doj bəvon ruzon... ( “ǧyzylə ǧošun” ,“KT”, N-8, 25.02.1931) Bə M. Nəsirli yn vejčəhətinə fəalijəti jolə ǧyjmət doj əvəzi, əvyšon hic nijədə həbs karde, 1936- nə sori əv bənə xalgi dešmeni gətəbe. Bə Bajyli turmə dənoəbe, 7 sor bəj ko doəbe. 3 sor Daškəndi šəhər noxəšxonədə mualičə be bəpəštə, bəcəj koj sənibəton diə kardəbe, əsosinə subut nybero əv ozod kardəbe. I myddət Abšeroni Məštəǧə gəsəbədə tərbijəvon, pešo Masalli məktəbonədə ( Bədəlon, Digo) muəllim ko kardedə. (dijəkə: 18)

Tolyši rostbemonədə dy gylə šəxsijəti rol...

XX əsri 20-30-nə soronədə tolyši mədəni- kütləvi, ədəbi- bədii, elmi- texniki inkišafədə, milli-bəšəri rostbemonədə dyglə šəxsijəti rol həmməjsə barz byə: Muzəffər Nəsirli ijan Zulfugar Əhmədzadə. Həminə devri tədǧyǧbykə alim Hilal Məmmədzadə nyvyštedə ki, Moskva šəhər Mərkəzi Devlət kitobxonədə 1929- 1930-nə soronədə tolyši zyvonədə, latyni grafikədə dərč byə 5 sajsa vej bmədənijə diijə, kutləvijə, elmijə kitobon, dərsvonon, məgaləon, capə vəsaiton ogətə bedə. ..( dijəkə 14, s.159 ) cy əsəron vejni muəllif 2 kəse: M. Nəsirli ijan Z. Əhmədzadə. Məsələn, žinə dərsə kitobon, vəsaiton məhz əvon dy kəsnə- bə ičo nyvyštəšone: “Zəhmət ijan məktəb” (...dərsə kitob )1930 “žimoni ro ( bo besəvodon vəsait,1931 “Sejnə sor” (bo kolxoə məktəbono) 1931 “Zərbəjn” ( bo kam əzyno) 1932 “Tožə žimon” (... gyraətə kitob. 1932 “Syə kolxoz” (bo besəvodono) 1932 “Handə kitob” (bo jolono) 1933 “Əlifbo” 1933 “Handə kitob” ( bo III dərsə sorijo) 1933 “Handə kitob” ( bo II dərsə sorijo) 1933 “Tolyšə zyvon” (gramer ijan nyvyštə ǧajdon, 1934 “Handə kitob” (...məktəbi navnə gurupijo) 1934 ”Handə kitob” ( bo jolono) 1935 ( dijəkə: 14, s.159-160)

Bəs cicbe ce Zulfugar Əhmədzodə gyno?

Tolyši millijə- mədənijə hərəkoti lider, žurnalist, publisist, tərčuməvon, istedadinə pedagog- miəllim, ičtimaijə- sijasijə xodim, yštə devri nominə šair!.. Dəvardə əsri 20- 30- nə soronədə cand gylə jolə vəzifonədə koəkə dahijə šəxsijət bəpe boci de du- təlbisə ittihomon həbs bybuj, cəj šəxsijəti həxədə gəp žəjən ǧədəǧən bybuj? “cumcyko cəj millijjətyš tolyšbe! Əv talantbe! Ozodə fikbykə, sərbəst gəpəžənbe! Betars- besifariš bynyvyštbe!.. XX əsri 30- nə soronədə bə cəmə millijə hərəkoti, bə cəmə tolyšə zyvoni, mədənijjəti- hynəsənəti bynovonon žyǧo gyləj doǧyšon žəj ki, hələ esətən “tolyš” syxani bə zyvon vardeədə kam mandedə činajət hisob bubu!..”( 8, s.4) Xydo bəty rəhmət byko, Zulfugar dədə, bini canə jolə vəzifonədə ko karde, pulən, kəən, boǧən hestbe... fəgət milləti dardi kəše ce harciku bənav zyne, šəv-ruž ce tolyšon, ce Tolyšə məholi ymružnəni, pešnəni fikfamy karde, bə tolyšon aid 50- sə vej kitobon nyvyšte...” (8, s.4) Həzo- həzo vəzifədə koəkə šəxson, behisobə məmuron, bahandon, alimon... hesten ki, millijjətyšon tolyše, keški ištyku ibrətyšon beǧətəbəj, bə tolyšon- bə dədə jurdi Tolyšystoni tanə ty mehybbətyšon byəbəj, ce mehybbəti syrryšon yštyku omutəbəj:

Z. Əhmədzodə yštə devri jolə sənətkobe...

Nənon hələm žyǧo zoəšon zandəni! cəj ədəbijə- bədiijə fəolijəti sə- bynyš ni! Əv həm nyvyštedəbe, həmən devləti koonədə səj kardedəbe, vəzifə bardedəbe, ičtimaijə koonədə fəolijət nišo dojdəbe... cand gylə šeerə kitobon, canədə poemon, “Tolyšə kinə” nomədə pjesi, bo məktəbi əǧylon nyvyštə byə dərsvonon, elmijə məgoləjon, publisistə əsəron myəllifbe!.. De jolə məhorəti ijan ustoəti bədiijə əsəron nyvyštedəbe həm Azərbojčoni tyrkijədə, həmən tolyšijədə. Tərčumə kardedəbe urusə, tyrkə, dynjoə ədəbijotiku bəštə inə zyvon nobənoə šedevrə kitobon. “Artikə daston” poemə əcəj ofəjevonəti cilingə hisob karde bəbe!..( 13, s. 12-13) 500 sətrədə iborət byə “Arktikə daston” poemə nyvyštə biə 1934-nə sori fevralə-martə mangonədə. Həmonə əsər bə celjuskinəvožon həsr byə šerə mysabiǧədə bə 5 həzo rubl pul mykofoti lojiǧ vində byə. Mysobiǧədə myəllifon de nunəkylejə imzo širkat kardedəbin. Mysobiǧə səkyštədə elon kardəbe ki, “gogərcin”( kafte) ləǧəbinə šair ǧalibe, xajš kardedəmon bə rəjasət hejəti tribunə boj bešu. Zulfugar Əhmədzodə bešedə bə nav. Salon əštedə bə səpo, dastkə žəjdən bo ǧalibi. ce devri məšhurə šairon: S. Rustəm, S. Vurǧun, H. čavid, M. Rahim, M. Mušfig i. č. bynyvyšdon Dədə Zulfugari təbrik kardedən. S. Vurǧun əj dəkyrnedə bəštə sinə, votedə: “ Tynən biš jolə nominə šair!” (6) cand sor bənav: “Tolyšdə šair nibəbe, bybujən mahir nibəbe”- votə Mikajil Mušfig yštə səhvi etirof kardedə, ǧalibiku uzryš piedə.

Z. Əhmədzodə zumandə ǧələmi xyvandbe...

Məhz əcəj myborəkə ǧələmi məhsulej həm bə Azərbojčoni tyrki, həmən bə tolyši nyvyštəjon! De həmišəbəjžijə əsəron de besə-bebynə ilhomi zuj təsvir ijan tərənnum kardedə šair yštə xəlǧi ozodə rufi, šan-šohrətinə ružon, azizə vətəni- Azərbojčoni bemislə təbiijə mənzəron,.. De syxty-dyli vəsf kardedə Tolyšə məholi gənčinə taryxi, imružnə šənə-šərofətinə dutemononi- soxtemononi, nailijəton, əməni dynjoədə məšhur bykə zəminižijə-zəminipejə nadirə neməton... Ištə ədəbijə fəolijətədə bə sovet devləti, bə kommunist partijə, bəcəj rəhbəron dəfə-dəfə tarif nyvyštəšbe, bənə sodigə vətəndo, bənə patriotə šairi, bənə ən bovəjnə-sodigə məmuri bə səvet hukuməti xydmət kardəšbe. žyǧo jolə dyləxyvand oxojədə bə ce ruž mande? De ən ibtidaijə, besəvijjə, saxtə ittihomon əvyšon gəte- vyǧandešone bə Sibir.

Gyləj xatirə...

18 sor bə represijə ǧybonšə lankonyž jusif gəribov nyvyštedə: “Hakimi tolyšə zyvonədə cap byə “Syə tolyš” ružnoməku bə V.I. Lenini həsr byə šeeriku i poəš hande: - Lenin cəmə rəhbərej, Bə dynjo bərobərej... Ogarde bə Zulfugari votyše: “Ty nyvyštə? “ Əjən votyše: “Bəli.” Hakimi cəjku xəbə səj: “Mənəš cicej?” Zulfugari votyše: -Lenin bizə rəhbərdir, O, dünjaja bərabərdir! Hakimi “O” syxanyš de məxsusi ləfziš ehande, dimiš gordyne bə prokurori, votyše: - Məlumbe, həbs bənine. Demijan Zulfugar Əhmədzodə həbskarde hykm doəbe.”

Istedad hačo bə buruz dojdə yštəni...

Z. Əhmədzodəku byə istedod yštəny har sahədə, hačo bə buruz ədəj: hətta həbsxonədən, dijəroə Sibirədən! cəj həjo-hurmət, cəj nyvyštəjon, cəj šəxsijət bə nombyə. cəmə umumədəbijoti gənčinbykə ən barizə nymunəjonin əcəj Sibiriku həm de nəzmi, həm de nəsri nyvyštə byə- bə nobənoə unvonon vyǧandə byə naməjon, šeeron . Bə I.V.Stalini unvan byə “Šairin andy”( šairi ǧəssəm), bə S.Vurǧuni vyǧandə byə “And” (ǧəssəm) nominə əsəron ce memuarə žanry ən cokə ərməǧonon hisob karde bəbe. ce əsəron məxsusə vyrəšon heste Zulfugar Əhmədzodə əzəmətinə šəxsijəti, əcəj ičtimaijə-ədəbijə fəolijəti omute roədə...

Z. Əhmədzodə ofəjəvonəti mərə vej geše

Azərbojčoni ədəbijoti har se čurədə: nəzm, nəsr, dramədə ; har məzmunədə: lirikə, satirikə, fəlsəfijə-publisistə... əsəron nyvyštəše; dy zyvonədə ( bə tyrki, bə tolyši) canədə əsəron hestyše ki, cəvonədə i poə bə ədəbi ičtimaijəti məlume, əmandəni arxivonədə, dastonədə ja kiliti žijo eparcinijə byə, ja pyxedə- šedə. Šairi inə zyvonədə nyvyšdə byə “ Tolyši žimon” poema məxsusə vyrəš heste cəj ofəjəmonətijədə. Əsər həsr byə bə Tolyšə xəlgi maddi-mənəvijə mədənijəti, bəcəj milli- məišəti, adət- ənənon.

Tolyši məhol, haj xosə vətən, Išty umriko vej soron šedən. Ožnən zyndənin vej kəson tyni, Išty devləti, yšty hesty- ni.

Dilbo cimənon, yšty vənəšon, Kəməkiə roon, ə jolə višon, Ə xosə boǧcon, məhbubə vylon, Əjo handedən ha ruž bylbylon... /”Tolyši žimon ” 12, s. 11/

Tolyšə poezijədə “Dəvardə ružon” vyrə

Šairi ofəjəmonədə jolə nəzə čəlb kardedə cəj inə zyvonədə nyvyštə byə “Dəvardə ružon” poema. Əsər Tolyšə xanon ( əsasən Mir Abos bəgi) həkmronəti devrədə tolyši fačihə žimon, cətinə məišət de tarixijə fakton, de šojdon xatiron bə ǧələm sə byə. Poema mugəddimədə by həxədə šair yštən žygo nyvyštedə: “ cymy poema- “Dəvardə ružon” Tolyši zəhmətkešə xalgi nav ingilabi ičtimoi- igtisodijə žimoniko votedə. Moǧonikoš gətə tosə Mazəndəroni višon – Kaspi dyjo čənub- gərbi sohilon ijan tolyši bandonədə sokin byə ym nobənəsoə xalgi navingilobi žimoni təsvir kardejo cokə bolševikə dylyš bənine, əv, ym jasinə satylon vindejo yštə cəšə ason ogəte byzyny. Az tosə ysət hələ yštə bəmem bə fik nijome, ožnən de žogo cy vəkon i poə telə həgigəton bemane nyvyštejo cəšə asonym kali kərə bəmy ro nədəjn. Im vəzijətən təsadufijan nybe. cy fačion čoninə šojobə pijə py- moonymonən yštə bə konə egnijə cəšon de asi pur nykardəj ym tarixə fakton bəmə nəǧyl karde nəznin...” (14, s.15)

Itono bande, itono dyjoj, Vəjšt ki votedən, əv ənə ijoj! Maštə ce dyjo pemedə həši, Dəvətdə bə vylon, bə doon bəši. Livonsə šivon viriski doedən, Handedə kižon, gylon o bedən. Viriski doedə cəmə bandy-ku, cimənon, višon, ovə dingə ču… ( “Davardə ružon”, 13, s.5)

Z. Əhmədzadə Azərbojčoni ədəbijotədə jolə simoje...

Z. Əhmədzodə Azərbojčoni tolyšə ədəbijoti, mədənijəti, hynəsənəti sahədə besə-bebynə xydməton byə ədəbijə simaje. Əcəj ən cokə sifətonədə gyləjni əvəznybə tərčuməvon beje. Əcəj həm urusiku bə tolyši ( A. P. cexov, A. S. Puškin, Demjan Bednyj, N. Nekrasov, L. Andrejev, A. jakovleviku pegordynijəjon...), həmən tyrkiku bə tolyši (M. F. Axundzodə, M. Ə. Sabir, S. S. Axundov, Mir čəlaliku pegordinəjon ) esətən šin-šini handə bedən. Dynjo ədəbijoti korifejon ( ček London, A. Nikaš, Danijel Defo, čonatan Svift...) dəcəj tərčumə, dəcəj redaktə bə tolyši gəp žəšone xosə bahandon. ( 2) Təbiəti ǧajdəj: Sijo avə ce Həši vəj gətejo vej čəhd bəkaj, əmma ce Həši vəšə rušnə, sutə otəši vədə vej tov varde əzynij, zylmoti bənə moj ləvə bəkaj, bə huzur bebəše Həši

Z. Əhmədzodən ce tolyši poezijə Həšijej!

Tolyšə xəlǧi xunə jodədə, Azərbojčoni dyləgyppədə əbədi bəvəše Zulfugar! Bovə bykənən, Z. Əhmədzodə bitovə šəxsijəti, əcəj gənčinə ičtimaijə-sijasijə, ədəbijə-bədiijə fəolijəti həxədə hələm cijo žyǧošə tədǧiǧaton bəbarden, kinofilmon bəkəšen, bədiijə əsəron bənyvyšten... Fəgət har dəfə Dədə Zulfugary nomə kəšədəj, cəmə dyli sə bətəve. Vəš bəǧəte-bəsute cəmə dyl, ənčəx byjon əbyni, gavarən šəhlə bəže, bə hytə dylon rušnə bədoj. Məšəl bəbe bo tolyšə xəlǧi, bəcəj heste-ni, ehtišaminə taryxi, dəbətyve bəcəj bəsə pojsə eštə ruži, mystəgylə pešonə žimoni , bənə cordə šəvə Ovšumi əj rušin bəkaj... De Dədə Zulfugari pekardə rušnə bəcəj didor šə Tofiǧ Ilhom, Šəkər Aslan, Əhəd Muxtar, S.čavanšir, Huččətulla... halijədə dəcəj rušnə nyvyštedə Vəlišah, Məsudi Devran, Əli Nasir, Xanəli Tolyš, Rza Musa, Mirtəǧi Xilgət, Nəriman Əǧəzodə, Əsgəri Fikrət, Malik Šərif, Talybi Šahan, Əhmədi Sohrab, Šahmirzə Tolyšəxun, Dyləsut, Səftər, gəzənə, Əbdul Rza, Bəxtijar Rušin, Mehman garaxanizoə, čamal Lələzoə, Zabil Mədož i. č. tolyšə šairon, ce Dədə Zulfugari koj dəvom kardedən. Im ce Dədə Zulfugari zəhməti təntənəj!

Zulfugari məktəb əbədi bəvəšej!

Zulfugar məktəbi tožə mərhələdə, esətnəni tolyšə poezijədə əv bənə mənəvijə rəhbəri tərənnum bedə. Šair Vəlišah əj “tolyšə xəlgi cəš, əcəj kəš- por, šeerə dynjo cilingə” hisob kardedə: Šeeri bəš be Zulfugar, Xəlgi kəš be Zulfugar, cəmə cəš be Zulfugar, cəšmə ku bə honimon, Əmə tolyšonimon!(14, 6)

Rəhmətšə Tofig Ilham Zulfugari šerijəti bo šairə nəslon šini- šəkə, angivin- šon zynedəbe:

Zyndəmon xəjri, šəri, Hicki bəmə nysyri. Šairə Zulfugari Šerijəti šonimon, Əmə tolyšonimon!( 14,6)

Rəhmətšə šair, publisist, tərčuməvon Əhəd Moxtar bəštə by ustodi poema həsr kardedə, bəcəj šerijəti pejə ǧyjmət dojdə:

Ki bənə vote Tolyš gədəje? Tolyš bəməno gyləj nənəje, Šinə bolije, xosə inəje, gədə nəvəje, jolə dədəje... Tolyši fəxr Əhmədi zoəje, Zulfugar Pensəž Əhmədzodəje!.. (14, 7)

72 sininə šair Xanəli Tolyš bəj tolyšə šairon vədəbyšy, ilhombydə rəhbər votedə:

Tolyšə šairon dədə Zulfugar, Mandəbiš, mandedəš vədə, Zulfugar, Ilhomi yštyku səjdən, Zulfugar, Tolyšə šairon, tolyšə šeron. (14, 7)

Ədəbijot

• A. A. Bayrami. "Tolyšə poeziyə lesy”. "Tolyši sədo”ǧ . 22.06.1993 .
• B. Həsənov. M. Talyšly. "Acy xatirələr”. "Leninci”ǧ .I. 01.10.1988
• C. Rəhmanov. "Illəri ǧovušduran körpü”, "Tolyši sədo” ǧ, I. N-17, 18..05.1993; 2. ¹20., 01. 06.1993
• Ə. Aǧalarov. Ə. Əlišoǧlu. "Lənkəranly hümmətci”, "Azərbaycan gəncləri” ǧ. 17.08. 1989.
• Əhəd Muxtar. "Tərcumə mənəvi borcdur”, "Tolyši sədo”ǧ. 08.06. 1993
• G. Məmmədzadə. "Iaddan cyxanlar”, "Sovet Astarasy” ǧ. 27., 04.1989
• H. Ə.Məmmədzadə "Zulfuǧar Əhmədzadə kimdir?”, "Tolyš” ǧ. ¹15, 2002
• H. Tanǧəruj. "Zulfuǧar Əhmədzadə”.”Tolyši sədo” ǧ., ¹8,9.1993.
• Oruczadə Ilǧar "Zulfuǧar Əhmədzadə-105”, "Tolyši sədo” ǧ. ¹29, 2003
• "Tarix hər kəsə öz ǧiymətini verəcəkdir”. Z. Əhmədzadənin ǧyzy Məriyət xanymla müsahibə.”Tolyši sədo” ǧ. 29.06.1993
• Tehran Əlišoǧlu. "Z.Əhmədzadənin šeir poetikasyna dair”.”Tolyši sədo” ǧ. 1. ¹24. 06.07.1993; 2. ¹25 13.07.1993
• Z. Əhmədzadə. "Poemon iyən šeeron”, M. 1990. 13/
• Z. Əhmədzadə. "Šeeron, tərcumon, məktubon”. Ì.1992
• Z. Əhmədzadə. /Pensəj/ "Vyjniyəbə əsəron”. Sankt- Peterburǧ, 2002
• Tolyši milliyə Akademiyə əsəron, I dəbastonə, 2011. səh.130-150
• Ə.Rəcəbov.”Talyš dilinin fonetikasy”(”Talyšlar”), B. 1993, 2009
• "Azərbaycan gəncləri” ǧəzeti, 12 avǧust 1989-cu il
• Musarza Mirzəyev "Müzəffər Nəsirli”,”TS” N- 3, 20.02.1992// "TV”,N-7, iyul- avǧust, 2001
• "Kyzyl talyš” № 1-63 (21.01.1931- 30.11.1931);
• "Syə tolyš” № 64-518 (05.12.1931- 18.02.1939)
• "Tolyšon Sədo” nöm: 12 (24) və 13 (25), aprel 2012

Link

http://www.talish.org/news/allahverdi_bayrami_xx_sri_20_30_soron_d_tolisi_d_biyot/2012-04-14-1020