Əlolə

Əlolə (Əlolon) — tolyši folklorə žanron vejin, cəvonədə gylejən de «Əlolə» syxani bino byə 7 hyčəjnə dysətrə-sesətrə peǧandəjonin.

Əlolə barədə

Ce žanri tarix de bə ǧədimə əsron riz kardedə. B.V. Milleri votəjnə, de bə syftənə era 7-6-nə əsron abidə-bə “Avesta” ǧaton bešedə. Hežo əloləon dysətr bejən, pešo bə sesətr-cosətrə šeir ogardejən nišon dojdə ki, canədə ǧədime yn žanr.

Əloləon əslən vəsfi-hal, jəni mərasimə, məišətə nəǧməjin, restə mahnejin:

Əlolə loku-loku,

Bojlim šedə bə Boku.

Hovə ǧybon.

Əloləm višə-višə,

Bojli byǧ ətrə šišə.

Hovə ǧybon.

Əloləon həmən sosialə-sijasijə məzmun ifadə kardedən:

Əloləm həmə gandym,

Dešmeni səj və pandom.

Dodo ǧybon.

Əloli ešandəme,

Vylə do nišandəme,

Dodo ǧybon

Jəǧyn bəhandon nəzə čəlb kardyše ki, ce dysətron (sesətron) syftənə syxan ga “Əlolə, ”ga “Əloləm”, gaən “Əloli” šiklədə oko bedə. Bə jod dənəmon ki, tolyšiədə nozə kardeədə Li/Le pešsyxan (Ədat) əlovə bedə bə myračiə syxanon. Məsələn, nənəle, dədəle, kinəli, bojli...İjan bə jod biəmon ki, tolyšiədə myračiə (ovardə) nidonədə gylejən “ə” hisob bedə. Məsələn, ə kinə, ə zoə, ə merd, ə lo...

Umumən “əlolə” syxani mənə cice? Syftə ošnə bybəmon de “lo” syxani mənəjon:

1. Lo (pərəndə nom):-sipiə lo, sjo lo, lo pər, go pər.

2. Lo ( loh, lovhə, daskə):-Beši bə lo, dərsi gəp byžən.

3. Lo-lov:

a) (otəš, bəlo)...Əǧyl ni ki, otəše, loje lo!

b) (jas, matəm)..Bynyštəmon bəšti lo!

4. Lo//lo gəte:

a) mardə odəmi həxədə vote-bəme.

b) zyvonnybyre, zyvon gəte, zyvonbəzyvon be...

Demy lo gətedəš?

5. Lo-Lu (təbəǧə, ǧat, laj)

Lobəlo be (olət) Lefi lo. Təlo(tani lo).

6. Lo (nido)

Šangovəsə kag-kižon bə lon dənəsəj sədo kardedən:

-Lo,lo,lo...

7. Lo-lo (lo-lo že, lo-lo vote)

Hyrdənym dənə bə gofe, lolo byžən- byhyti.

(Səkyrt: Esət ləjləj, hətta lajlaj votəkəsən veje. Fəgət cəmə nənon lološon votə, votedənən!)

Xosə balam, ha lolo,

Nozə balam, ha lolo (10, № 2)

8. Lo həmən “gyrdə be, səbəsə doj, bə ijandy sədo doj” mənədə oko doə bedə. Ə.Əhmədov bə “lo” syxani by mənə vej təkid mandedə. Səlo že, səlo vote...syxanon misal vardedə.(5).

Hisob kardedemon ki, təhrif byə “halaj” syxanən de həmonə “lo” syxani əlaǧəjne.

“Hallə” nomədə hənəkymon heste: Hyrdəsə-nuperəsə čyvonon dəšedən bə ijandy kəš, devrə žəjdən-mandedən vəbəvə, pevaštedən -eginedən, de ritmi peǧandedən:

Hallə, hallə, bə gyžlə,

Syǧym ǧande bə kəžlə...

“Həlo” (əslən ərəbi: halə) syxanən heste, syftəjnə mənəš žygoj: “Ovšumi , ja həši gyrdo-kəno bə cəš cijə dairə, devrə”(7) Tolyšiədə “həlo gəte, həlo be, həlo tankarde, həlo žəj...”, “gyrdə be, devron gəte, bənə həlo šoǧ bydə olət...mənədə oko doə bedə. Myxləs, bə penə mənəjon istinodən žygo səkyštə doj bəbe ki, “əlolə”- “ha-lo-lə” (nozə šiklədə), “həlole-həloli-həlolə-əlolə” be bəzine tarixi restə ǧatonədə. Buturum pegəteədə ədəbijotədə haliədə “əlolə” syxani se mənədə oko dojdən:

1. Kandymuzi cy ləlgylonku, vylonku, zizonku pegətə-kəšə širə (nektar)...

Votedən: Bənə əlolə tyrše. Əlolə nim ki, harki myni bycəši, byšu.

2. Tolyšstonədə bemə bežəni nom, zizəjnə aləf. (6)

Bəšem əlolə cyne,

Bičor bə nənon gyne.

Šartukon rəsə vaxte,

Zardə hušon recine. (Zijafət Pašajev) (18)

3. Kəjnəsə žiə tolyšə šair (insoni nom.)

Oxo folklorə nymunəon syftədə əslən myəllifyšon byə, pešo syxan gəvbəgəv šeədə, nəslbənəsl ovašteədə, təbii ki, myəllifon jodo bešedən. Pegətəmon tyrkə cosətron ki, bə kali haft hiččəjnon “Bajaty” votedən, har məzmunədə bybuən, tarixi otyrnəjon nušu dojdən ki, myəllifyšon byə. Məsələn, “Bajatylar” (B.1977. 328 səjfəjnə) kitobədə 27 myəllifi bojation doə byən. cəvon ən vejə nominəjon de “Əzizi”, “Ašyg, Ašig”, “Eləmi” syxanon (ǧəlibon) bino byən. (3) Fəgət vej cosətron iminə sətrədə hic nomən kəšə bedəni, čəmi co hyččə votə bedə ki, əvən bo pešonə misron fik-fami sərrost vote hozyəti xoto. žələvonon bə kərkukon (İrag) aid kardedən. (16)

cocin əve ki, B. V. Miller bə “əlolə” syxani žygo izoh dojdə: “Alola k.` to svetušee derevo , buzina” (?) (4, 197) jəne “vyl okardə do, əlel? jəǧyn ki, myəllif “əlel-əlolə” syxanon hərfən bə ijandy mandeku žygo hisob kardedə ki, əvon ejni syxanin.

Nijo karde lozim ni ki, tolyšə mahneon, nəǧməon, peǧandəon, čo folklorə nymunəon vejni bə tyrki pegordynjə byən, bə tyrkijan ifa bedən. Hətta cy Kəkəlosi “Əvəsor” (Ostoro), cy Sepoədi “Hovon” (Lankon), cy Mədo “Halaj” (Masally) tolyšə folklorə ansamblonən vej kərə bə tyrki handedən.

Hələ əj votedənim ki, hətta bə tyrki pegordyniə byə folklorə nymunəon canə təhrif bedən. Məsələn, “əlolə” ədəbijotonədə “jaleləm”, “aj lejla”, “aj lo, lo..”, “ja ləj le” šiklədə oko bedə. (I. 32-34)

Hətta “Halaj” folklor ansambli kinon bo handeo bə restə mandeədə syftə-syftə ijandyku žygo sədo kardedən:

I dastə: Aj lo,lo,lo.....

II dastə: ja ləj-le.....(15,44,109)

Həm məzmuno, həm šiklo əloləon nobənojin. Əslən dysətr byə əlolə ifo beədə, handə beədə sesətrən, hətta cosətrən votə bedə. cumcyko əj ki votedəbu-seminə sətrədə yštə nomi kəšedə, “dodo ǧybon”, “hovəš ǧybon”.... jaən bəki myračiə (ovardə) bedəbu cəj nomi gətedə: “cymy balə”, “cymy nənə”.

Məsələn:

Əloləm marze-marze,

Ə bojlim bološ barze.

Nənəš ǧybon bəty, balə,

Ə bojlim bološ barze.

Əlolə vyle, vyle,

Zülfijjə cymy dyle.

Hovəš ǧybon. (18,18)

Dysətrə-sesətrə šeiron (nəǧməjon, mahnejon) bə gədimə xalgon məxsusin. By mənədə əloləon jolə faktorin ki, tolyšon de japonon ijan de čo Šərgə xalgon i syrədə mandedən.

Tolyšə folklorədə cosətrə-penčsətrə...šeirə žanronən vejin. Bə kalijon “vərsəǧe”ən votedən:

Əv ki, bəmy pəvənde,

cic kardedə cəǧənde?

Əce lyput bəmyno

Həm šykalat, həm ǧənde.

Bə cajym ǧənd eǧande,

cy dešmeni kəm ǧande.

Bəty xələt angyšte

Deštə dəjnəm vyǧande. (14)

Šubə ni ki, žygo cosətron pešonə əsron məhsulin. T. Bajraməlibəjovi, B.V. Milleri i.č. folkloršynosə alimon Tolyšə məholədə gyrdəkardə materialonədən oško vinde bedə yn hol. Az hežo by fikədə byəm ki, harci ogəte-hašte əbyni bə dədə-bobo, nənə-inəjon jodi umu, pešti-pur be əbyni bə devrony; canə di ni, bəpe myasirə šairon, rušinfikon bysoxton-peǧandon, bynyvyšton tožə-tožə folklorə nymunəon, tožə nəfəs bydən bə folklorə žanron, byživnon elə ədəbijoti.

Xydo bə Xanəli Tolyši - bin nominə šairi xəšəčoni bido ki, bə nav dəšə by koədə, kanə əsronku bəməno pejǧom mandə- bə əloləon tožə nəfəs vardedə, əj bənə lirikə žanri edaštedə bə əhandon, by žanrədə nobənoə məzmunədə šeiron nyvyštedə:

Əloləm bande-bande,

Ə bojlim vəjə vande.

Bə cəšon dodo ǧybon.

Əlolə dəjnə-dəjnə,

Avdylla bome kəjnə?

Omə ron dodo ǧybon.

Əloləm dəlo-dəlo,

Əǧəm šə bə Kərbəlo.

Bə šə ron dodo ǧybon.

Əloləm mutə-mutə,

Laləzar hežo hytə.

Bə cəšon dodo ǧybon (17)

By gədimə folklorə žanri mynən( cy sətron muəllif) tožəti varde pijəme, dysətrə-sesətrə əloləon bə cosətrym rosnijə. cumcyko mymkun bedə fiki purmənə, ožə-oško, sərbəst, recin, geš ifadə karde.

Məsələn:

Əlolə, səj səbənom,

Syə xoncə səjsə bənom.

Byzynym myny pidə,

Išty ronsə sə bənom.(I)

Həzosə vej əlolə, kyrdi, lolo...čəm kardəme. İ poəj bə xosə bəhandon edaštəme.(I) ce zəhməton pejədə žygo gyle nijjətim gətə, rublikam pegətə: “cE XƏLgİKU ŠƏjON BI XƏLgİ OgARDEDƏN”. jəni coknə ki, tolyšiədə byə vejə folklorə nymunəon dəvardə əsri 50-nə soronku žygo bə tyrki pegordyniə byə, tyrki mol byə. cəmə gyjədə jolə ǧarze ki, əvoni sənibəcəton bə tolyšə xəlgi ogordynəmon. Bə cəš ciə nyrəsə čəhət əve ki, kali ənyvyšton, odəmon “bojati” votedən bə cəmə hafthiččəjnə cosətron. jəni bino kardedən “az ašyǧim”, “əzizim” i.č. ǧəlibon bə tolyšə šeiri tətbig karde , coknə ki, tyrkiədə bedə, dəcəj təsiri šeer peǧande, nyvyšte. Halonki cəmə yštəni hestemone recinə ǧəlibon, yštənə šeerə žanron, cokə ənənəon. cosətron sədə “əlolə”, kyrdion sədə “ha dodo, ha nənə, ha balə..”, loloon syftədə “ha lolo” bənə bimi syxanon vote, ifa karde hənijan vej ǧədime, əvoni živnie lozime, čo xəlgi emə-beməjon ne!

Ədəbijot

1. A. Bajrami “Əloləon, kyrdion”, B. 2009, 94 səh.

2. B. gasymov “cy əlolə resəjnə mahneon”, “Tolyši Sədo” № 59,60. 2002.

3. “Bajatylar”. B. 1977. 328 səh.

4. B.V. Miller “Talyšskie teksti”.M.1930.

5. Ə.Əhmədov “Folklor nümunələri”. “Ədəbijjat və inčəsənət” gəzeti.1970.ijun.

6. Ə.İsazadə, N.Məmmədov. “Xalg mahnylary və ojun havalary”. B. 1975.

7. “Farsča-azərbajčanča lüǧət”. I čild. Tehran. 1999

8. F.Səadət. “Azərbajčanyn čənub bölgəsinin talyš mahnylary”B. 2006

9. H. Məmmədov. “Tolyši folklor”. “Tolyši sədo”. 1992. № 3-10.

10. “Honi”. “Mərəkə” ədəbi məčlisi organ. 1989. № 2

11. “Leninci” (“Lənkəran”). Tolyšə səhifəjon. 1990-1993.

12. M.Nəsirli “Talyš mahnylary”. B.1931.

13. N.Məmmədov. “Tolyšə-urusə-tyrkiə luǧət”. B. 2006

14. “Talyšskij vestnik”. №-4.2000, № 15.2006

15. “Toj və halaj mahnylary”. B. 1980.

16. “Xalgymyzyn dejimləri”. B. 1986.360 səh.

17. X. Tolyš. “Əloləon”. “Tolyši sədo”. № 5.2003.

18. Š. Bajramov, F. Šabanova “Talyš bölgəsinin nəǧmələri”. B. 2004