Ǧədimə Misir

Ǧədimə Misir

Ǧədimə Misir – ce Afrika xəremi-xəšəxuni səmtisə ce Niləru ovəjzi orəxədə kišvəre.

Taryx

Ce kešvəri taryx bə 6 gylə vaxti daire:

1. Rəbədəliə podšoəti (e.b.n (eraku bə nav) 2800-3000 sor)
2. Ǧədimə podšoəti (e.b.n 2800-2250 sor)
3. Mijonə podšoəti (e.b.n.2050-1750 sor)
4. Nujə podšoəti (e.b.n.1580-1070 sor)
5. Livija-Sais ijan İroni vaxt (e.b.n. 1070-332 sor)
6. Ce Junan-Roma vaxt (e.b.n.332-395 sor)

Ǧədimə Misir e.b.n 1450)

Bə Misiri žimon doə Niləru ce Mijonə Afrikədə byə istilonku səš pegətəše. Ym ru 700 km ro šure-šure de šami bə Mjonə dyjo emedə. Bə dyjo emə vyrədə Niləru bə dy xycə poə bedə ǧəč bedə. Penə vyronku bino pegətə Niləru šamadə vyrə gətə zaminonədə Misir vyrə gətedəbe. Cəmə e.b.n. V-IV həzosoronədə ce žimoni binoə onemoni vylobəpešt Misirədə gədə-gədə hyrdə kešvəron onej bino bedə.

Bənəj Šumeron ijo har gylə məhol yštən–boštə səbəsožbej Cəvon mərəngoə šəhər kešvəri bə ro noə rijə, ləškər ijən yštən əlejdə Xydošon hestbešone. Ym məholon de jəndy dastbədast dojdəbin i bedəbin jaən ki, dejəndy dave (čang) kardəbin. Mande pešo ičonəti bej havər še-še ve bej bə - Penə (Xəremi) ijən Žinə (Nyso) latə čo-čo bin. Ce latə-laton jolon de dave eǧandejro, hežo dylošon bə ičonəti bon. By vaxti ce Misiri “oroǧ-toroǧi navonə vaxt” votə bejdə. E.b.n. III həzominə sori dair bə syǧə vəslonədə ce ǧədimə Misiri xəremi podšon nomə ašmard nyvyštə byə. Mande be bəzyne ymon podšo nin, gasbuən ce gylə oroǧ-toroǧi siprišoninbu. Mylxəs cə vaxton barədə bəməku zynəj kame ijan “oroǧ-toroǧi navonə vaxt”-i canədə žimonyş kardəše, əjən zyndənimon. Mande e.b.n III həzosoronədə igləlijə kešvəri bej votejdən cəjoən ijo 2 gylə podšo oroǧ-toroǧ byə. Ce Misiri tarix cyjo bino bejdə. Bə Misiri podšon “firon”-on votə byən. Ašmardə bedə ki, ce Misiri bə 30 gylə nezi podşoə oroǧ-toroǧyş bəše.

İgləlijə kešvəri bə mijon omej

Ce Misiri xərem ijən nyso bə ičo omə bəpešt, ym ičonə kešvəri fironon bə ro dodəbin. Əvoni ve vaxt bənəj Xydo zyndəbin ijan əvoni ce Horus nomədə xydo vyrədə famedəbin. Fironon bəštə sə noə sərpuši ce kešvəri de toni bənəj simvoli bə sy ijən sipijə rangisə əbi. Cəvon i ləškər nokə, dylmož, dastəgətyšon hestbešone. Ə odəmon kešvəri koj əbəjn. De votəjon žygo bəsə dəše bedə ki, ce ičonə Misiri iminə podšo Manes byə. Gasbuən əv ce iiminə oroǧ-toroǧi bino noəkəs byə. Mande čo votəjonədə žygo votejdən, hələ 1-nə oroǧ-toroǧe nybə Misir i bəbe. Be bəzyne ce oroǧ-toroǧisə bə nav ičonəti bino byə, omə iminə fironon vaxtədə bə sə gynjə. Ijən de votəjonro Menesi ce Misiri mərəngo Menfesyš ežəše. Mande ǧədimə gylə byrhozi kuti nyvyštəjədə, bə xəremi Misiri bač omə cəjoən kešvəri ičonəti bino ənə Narmerd nomədə odəmijən votejdən. Gasbuən Manesi dyminə nom Narmer byəbu. Ym ko hələn səhe zyne bedəni.

II oroǧ-toroǧi fironon yštəni həni bənəj Horusunə xydo soǧnə nej, bənəj Set nomədə xydo soǧnə səlo žedəbin. Ce oroǧ-toroǧi orəxnə fironon ysət bo yštəni ce ha dyjnən xydo soǧnə bej votedəbin. Misir coknəj bə ičonə kešvər pegarde, ym fironon binošon kardyšone hukmətədə yštə po ǧojm karde. Əvon by roədə de hamusijon čangonyšon karde.

III oroǧ-toroǧiku bə Zoserin nomədə fironi (e.b.n 2635-2611) vaxti Misir ve zumand bəbe. Əj de mysi ijən de osoni bol bə Sinaj ǧəči roədə de cə vyrə bynəjnə tojfonyš čangyš bardyše, ə zaminonyš həmmə bəštə kešvəriš omužənyş kardyše, cəjo əjo yštə odəmyš jolyš noše. Nysoədə ysə bə həbəšon bač oməj. De votəjonro Zoseri ce čurbəčurə xydon kahinon dylonyš bə dastyš səše, bəvonyš baxšonyş doəše. Zoseri dastəgət nominə vəzir Imhoter byə. Əv həmən ce Misiri sər kahin bejro peš marde əvyšon xydošon zynəšone. Votejdən Imhoter bə mu kardə fironon piramidadə noj, ə piramidon soxte barədə jolə koonyš vindəše. Iminə piramida bo Zoser nomədə fironi dutə byə. Ə piramidə ymružən Gahirə nezi Saggara nomədə gylə diədə mandə. By žygo ənhorə soxtemonon dutejro čangi vaxti bə myti egynijə odəmon bə ko dənəjn. Həzo-həzo myti mandə nokon by žygo gonə koon dənəjn cəvon čon əjo ko karde-karde beəši. Əvon by žygo ənhorə soxtemoni dutejro dyždə syǧon dijəroku de kuli əkyrnin. Herodoti (tarix.II.124-125) ce žygo nokon sahəzosə ve be, cəvon šəv bə ruž ko karde barədə nyvyštəše.

Igtisadijatyš

Cand gylə zyvonondə oko doə byə “Egipt”-ə syxan ce Misiri kešvəri ǧədimə mərəngo bə Xikurta (Xet-Ka-Ptax — "Ka-Ptaxi kə", yun. — Memfis) nomiku pegətə byə. Bə junanon zyvon ym syxan bənəj "Ajgjuptos"-i dəšə cəjoən bə čo Avropə zyvonon ovaštə. Misirižon yštən bəštə vyrə “Ta Kamet” - “Sijo Zamin” votejdən. De Herodoti votəj ”Misir ce Nili baxšəj”. Bəcəjro be Niləru ym vyrə fame əbyni. Ce Niləru kəno šamon ijən bandy-ku de čurbəčurə syxan pur bin. Misiri yštənədə oson nybe. Oson hamusijə kešvəronədə vardə bedəbe. Sinaj ǧəčiku mys, Nili ijən ce Syə dyjo mijono byə kəfšəniku tely (ǧyzyl), Syə dıjo kənondə sylf ijən sink bə dast vardə bedəbe. Nyǧə ijən sofə oson Rukə Asijəku vardə bedəbe. De əsron tovostoni navonə mangonədə vojə vošiku bə Niləru emə ovon hučobətədə ovəjz rost əbi, məholi ejəgəti. Ovəjzi bəpešt silə əžəni bə dašti, ym silə sijo əbi, yštənən ve lonə zamin bejro cokə kaštegyl əbi. Hežo bəcəjro bə ǧədimə Misiri Sijo zaminə vyrə əvotin.

Kanə misirəvyžon de hušəzamini ijən de aǧanəǧi arəšon bənišone. Ce misirəvyžon ko zaminkašte bə. Sovy ymi əvon de moldoəti (gološəti) ijən kali čo sənətyšonən bə rijə eǧandyšone, ohočyšon kardešone. Myxəs odəmon kardə ko, ce Niləru šamonyš de tovi ovaxtyše. Vote bəbe ki bo žimoni fər nybyə Misir e.b.n IV həzosorondə məxloǧyš hejve byə, bə gylə jolə kešvər ogardə. Hežo həminə vaxtonku Misirədə nokəti, cəj dumo nokəmandə kešvər bə mijon oməj. Ce Misiri fironon, ce podšon hukməti žintono dəšin. Ce podšon gyləjni ce Misiri xərem, əgyləjni ce kešvəri nyso, Niləru šamonyš bəštəš tabeš kardyše. Misirədə həndəsə, astronomija, təbabəti binoš kardyše ohoč karde. Har omə ovəjzi mijono bə vaxti 1 sor ašmardin. Ə ašmardə sorijən bə 12 mangon baxš əkəjn. Misirədə ce həši ijən ovi saatyšon bə məjdonyšon vardəšone.

Ǧədimə Misir

Mylxəs zynemoni bə kaštegyli, sənətkoəti, moldoəti, soxtemonəti, savdykorti ijən čo kardəjonro ohočətiš kardyše.

Nyvyštemoni, čo əsəron ogətero, cəvon ce udumiku bə udum ovoštynej dastyš doše.

Rəbədəlijə podšoəti

By vaxtonədə iminə de gylə oroǧ-toroǧi hukmətətyš kardə. Ce Misiri Narmer nomədə fironi (ǧədimə Misiri taryxənyvšt Manefojni nyvyštə Mina) bə Žinə Misiri bač oməj cəjo kešvəryš bə i čoš vardyše. Iminə Misiri oroǧ-toroǧi vaxti, Misirədə ovijoəti bino bej ohočyš kardyše, səǧ ijən mysədə nujə ǧabon tumo kardə bin, ce Memfis šəhəri bino noə bej, mərəngoədə gırd byə kešvəryšon bə mijonyšon vardyšone, bə gətym kardə čangon dəšin.

E.b.n 3000-nə sorədə Nyso podšoəti potošo ce Xəremi potošoš čangədəš bardyše deltaš gətyše. Žygo-žygo gylə zumandə kešvəryš soxtyše. Ce kešvəri mərəngo Memfis nomədə šəhər bej. Pešo by koj, gətym kardə hurəčon bino bin. Xəremi Afrika i poə gətym kardən, cəjoən bino kardən əjo sərdəbon ijən čo soxtemonon eǧande. Ce har gylə podšo joləti de əcəy dutəjon joləti zyne bedəbe. Ən dyždə ehram cəmə e.b.n. 2600–nə soribo Xeops nomədə fironi Memfisi nezi dutə byə. Cə ehrami bylyndi 150 gəz byə. Əcəj kəno gardero 1 km ro šə bedə. By soxtemonədə 2300 syǧ oko doə byə. Cə syǧonsə gyrd hyrdi 2.5 tone. 1889-nə sori hələ Ejfeli lulə enyžə ce Xeopsi ehram zamini kuti gyrd dyždə soxtemoni nomi bardəbe. Ce ehramon nezi gylə jolə sfinks-haləsə odəm, andomyš šir bə byrhozi ətošin ənəjn. Ce sfinksi bylyndi 20 gəzisə byə peje. Fironondə gyləjni bənəj sfinksi tošə byə. Ym syǧə byrhoz odəmi bə užə-užə vardejro junanon taryxənyvyşt Herodoti bəjyš ”dəhšəton dədə” nomyš noše.

Ehramon ijən sfinkson fironon bə misirižon, sojə odəm ne bənəj jolə xydo famevonidəbe. Sovy əjən ym soxtemonon ijən byrhozon ce Misiri fironon ce čurə noinsof bej, cəvon hukməti məxloǧe hyrd karde ysətən de bezyvonə soxtemono by daštonədə nišo dojdə. Se həzo sor cymi bə nav ce Finikiya podšo žygoš votəš be: “Amoni həmə zaminonyš ofəjəše. Mande ce Misiri zamin cənsə həməjsə bə nav ofəjə byə. Həminə vyrədə iminə naməluə sənəj ijən čo pandon bə mijon omən”.

Fiva ce Misiri podšo toə mərəngo beədəj, Misir həni bəštə ohoči bəš rəsəbe. Zumandə hukmətəti vaxtədə Misirədə zynəj (elm) ijən fərhəngi binoš karde ohoč karde. Herogif, hərfon, šikilon, papirusi kuti nyvyštəjon bə məjdon bešin.