Afrikə

Qitə Afrika

Afrikə — Afrikə bəştə kəfşəni qorə Avrəsiyəku peşo dımınə materik buə 30.3 mln km2, be səkuon 29.2 mliyon km2-e. Afrika sıxani materiki xərem-xəşəxuniədə jiə “afriki” tayfonku peqətə buə. Ən qamə materike. Dınyo ən dırozə ru, dınyo ən dırozə şinəovinə səku, xəşəxuni niməkürrə ən purəru, hışkiniədə zəmini luədə ən dırozə təkə, Cəbəllütariq xırtə iyan Arədıyo, Asiyəku Aradıyo, Süveyş ğənov , Sıə dıyo, Bab-Əl-M əndəb kəş, Ədən dıyokəş co kardedə.Ekvator riə iyan sıfırinə merdiyan ın materikiku davarde qorə əv, 4 niməkürrədə bino bedə.

Afrika Atlantik inən dı Hind okeani qırd bedə.Tıkə nekton:xəremiku-Əl-Əbiyad yan Ras-Enqelə bukə, nısoədə-Darzənə bukə,xəşəxuniədə-Ras -Xafun , kobəsonədə-Almadi.Colnə materike ki, həmə tıkə nokton mıxtəlif niməkurronədə vırə bedən.Materik ğədimə Qonduvanə poəy.Dıyokənoə marzon kam tikə buən.Qıle yolə niməsək Somali, qıle yolə kəşış Qivineya heste.Ən yolə səkuş Madaqasqare , çimikuən co Seyşel, Əmirliy, Zənzibar , KanarŞ Komor, Kavuəbukə, Voznesenya, Mığəddəs Yelena səkuən bımi dəxıle.Materiki xəremə poədə ğədimə sivilizasiyə mərənqonə be qorə çok omutə buə sıftəku.Afrika qitə insonə qofo hesob bedə.İyo ən ğədimə insonon tikə pedo buə.Çəy nısoə poə omuteyədə İnqilisə tədqiqatçi Livinqstoni yolə rolış buə.Əv hışkiko çı Atlantik okeani dıyokənonku detsə Hind okeani dıyokənon piyodə şə iminə Avropəvoje,Linvinqston Konqo inən Zabezi ruon hevzon omutəşe,Livinqstin inən Stenli şəlaləş kəşfış kardə, Tanqanikə inən Nyasa dəryaçəon kəşfış kardə.Rus tədqiqatşi Yunker Nilə ru mənsəbiku bə mənbə iminə kərə piodə omə.Əv rosteki nuşoş doə, Nili soidırozi ovin be səbəb çəy tıkə subekvatorial inən ekvatorial bol vovoş voə vırondə be qorəy.İnqilis tədqiqatçi Park Seneqal inən Niqer ruon hevzon, Bart isə çı Arə dıyoku detsə Çad dəryaçə Dıjdə Səhraş omutə.Rus alimi Vavilov çı materiki bitki edoyon omutəşe.

Afrika

Afrika relyefi qorə barziədiş detsə 1000 m-i buə xərem inən kobəson, barziətiş 1000 m-sə vey buə nıso inən xəşəxuni poən co bedə.Materiki əsos relyef formon denudasion hoymo(Dıjdə Səhro, Liviyə inən Nabiyə səhron, Kalaxari, Namib səhron). Yaylon(Tibesti, Ahaqqar, Darfur, Efiyopiə, Xəşəxuniə Afrika) heyvuj vırəbuən.Materiki xəremi-kobəsinədə bə Alp qırışəti aid buə Atlas bandon, nısoədə isə ğədim Kap inən Əjdəhoə bandon vırə bedən.İyo peşə vulkanondə Klimancaro, Kenyə, Kamerun vulkanon hestin.Afrika ən barzə tık Klimancaro band(5895m), ən nığılə çolə Afar çolədə Assal dəryaçə dimikue(-154 m).Misiri kəfşənədə okeani dimiku 132 m bəyji vırəbuə Kattara çolən heste. Hışkiniədə zəmini lu ən dırozə tok buə Xəşəxuniə Afrika Arşiə Riə Sıə dıyo dıyokənoku detsə Zambezi ru tıki şedə.Bıçimi qorən Sıə dıo dıyokənon inən ın arşiə riə tektonik fəal vırəye.Materiki xəremi-kibəsonədə emə suxurun ve eqəte qorə iyo neft inə təbii ğaz ehtiyaton veyin.Ən yolə neft ehtiyoton Xəremə Afrikadə (Misir, Əlcəzair, Liviyə) inən Qvineyə kəşi marzonədə(Qabon, Niqeriyə).Nıso inən xəşəxuniədə poədə maqmatik inən metomorfik suxuron ve eqəte qorə iyo fliz faydəninə kandeyon veyin.Dınyo “mıs qorşəği” mionə Afrikadə Zair inən Zambiyə kəfşənədəy.İyo ve zənqin sink, qəle,uran, boksidə vıron hestin. Nısoə Afrikadə almoz, teli, sığə zevl veye.

Həvoş

Çı Afrika kosmosiku vindey

Ekvatorə riə çı Afrika təqribən mionəku bə xərem inən nıso tropikon çəy səpe davarde qorə əçı kəfşənon bə qamə qurşəğ eqınedə bıçimi qorə əv ən qamə materike.Mateiki vey yolə poədə həşi sorədə dı kərə zenitədə bedə.Materiki xəremə inə nısoə tıkədə jığo sori ən sardə tempratur 10°-12°-ye.Materriki həvo çəy dıyokənonku davardə sardə cərəyanon Somali, Kanar, Benqal cərəyanon, tatə Madaqaskar, Mozanbik, Darzənəbukə. Aqnqola, Qvineyə cərəyanonən təsirış nişo doydə.

Vovoşon ğeyri-bərobər paybaxşbedə, ekvatorial qorşəğədə sorədə 2000–3000 mm –ku vey vovoş eqınidə.Colniə materikeki çəy həvoə qurşəğon həm bə xərem həmən bə nıso şencə təkror bedən.

Materikədə 1 ekvatorial, 2 subekvatorial, 2 tropik, 2 subtropik həvoə quşəğ heste.Materiki ruon əy qırd qətə Hind inən Atlantik hevzon inən materiki 2/3 poə qərd kardə dılə beaxarə hevzə aide.Ən dıjdə ruon-Nil, Seneqal, Niqer, Konqo, Oranj ruon bə Atlantik okeani hevzə aidin.Zambezi inən Limpopo ruon(Limpopo nıso tropik riə dı kərə bıridə davardə) Hind okeani hevzə aide.Dılə beaxarinə hevzə Dıjdə Səhra aide ki, əyo Çad dəryaçə inən bəy rubuə Şari ru heste.Materiki əsosə dəryaçəon Tanqanikə, Rudolf, Niyasə inən coon, çı Xəşəxuniə Afrika Təkə Riə qırabenondə vırəbuə dırozə, şinəovin dəryaçən.Materiki ən dıjdə dəryaçə buə Viktoriyə çı platformə şatbuə vırədə vırə be qorə kəfşənış yole.

Bənə həvoə quşağon təbii zononən təkror bedən.

1. Rutubətin, hejo kavu ekvatorial vişə zonə-cubəcur fikuson, palmon, seyba doon, banan, bənə ğıjı bitkionədə leopart, həvuş, beqimont, curbəcur meymunon, timsah inən co cion jidən.İyo çı Afrika endemik heyvon buə sese muçək jidə.
2. Subekvatorial vişə zonə.
3. Savanə inən tənıkə vişə zonə-çı materiki 40%-i qırd kardedə.Barziəti bə 2 m rəsə aləfi arondə co-co səyyohə do, baobab, butulkə, çətırinə akasiyə do, heyvonondə antilop, zebr, zurafə, kərkədon, fil, beqemont, şir, dəvəpərəndə inən co çion hestin.
4. Tropik səhra zonə-həm xəremədə həmən nısoədə heste.

Çı Afrika əholi 720 kəsisə veye. Xəremədə bə Avropoidə irqi aid bu ərəbon inən bərbəron, 10° xəremə pani dırozi bə neqroid irai aid buə zəncion, Madaqaskar səkuədə isə bə monqoloid irqi aid bu malaqasion jidən.Afrika həmən co xəlğon bantuon, ximion, tutsion, piqmeyon, niloton, qotentoton, buşmenon jidən.Materiki xəremədə Faransızon, nısoədə İnqilison inən Holləndon jidən ki, bivonən buron votedən.Afrika dırozə soron mıstəmləkə qitə buə.Dıminə dınyo canqə ərəfədə iyo Efiyopiə, Misir, Liberiyə, NAK-i çoqlə ozodə keşvər hestıbe.İsə materikədə 56 ozodə keşvər heste.Oxonəminə buə 1993-nə sorədə Efyopiyə dılədə Eriteriyə keşvəri bəməlomə.Afrika keşvəron bəməlomədə xəlği milli etnik bə nəzə sənıbe qorə iyo keşvəri marzon merdiyan inə paralelon uyğun oməydə.

Di təsərrufat

Çı Afrika siyasi xəritə

Ərzağ inən di təsərrufati ibemoni xəbə qorə Afrikadə 2000 mlyon hektar kəfşən kaştə bedə, 900 mlyon hektar isə hejjo bənə çadoə vıron nistifodə kardedən.Kaşdə kəfşənon və co kəfşənon nisbət kamin.

Afrika inən xususən xəremə Afrika dınyo ən aqrar rayon hesob buəniye.2000-nə sori informəsiyə qorə ın poə təqribən 20% təşkil kardedə.Həmonə kəfşəni 68%-ış dı di təsəruffati bəhərəkəte.Bəzi keşvəron sə-Mozanbik, Həbəşiston, Tanzaniyə, Çad, Keniyə, Qmbiyə, MAK inən Qvineyədə im nəticə 80%, Burundi, Malavi, RuandəNiqeriə, Burkina-Faso, Uqandə, Maliədə 90%-e.Eyən votənimon ki, rəsmi statistikə i ğaydə buə İDM(İvoə Dılə Məhsul) hesobədə naturəl təsərrufat bənəzə sedənin.Həto jığoən bıbu 2000-nə sorədə di təsəruffat xususi qoniəti KDK-də 58%, Malaviədə 42%, Həbəşistonədə 55%, Tanzaniədə 44%,Burundiədə 53%, MAK-də 54%, Siyerra-Leoneədə 50%, Qvineyə-Bisauədə 54%, Uqandədə 44% buə.

Di təsərrufat istehsali qıvrəğəti bəyjie.80-nə sorondə 1,9%, 2000-nə sorondə 1,5% buə.İmən əholi ziod be qıvrəğəti bəyjiş eğandə.Bəçı qorə iyo ərzoğə problem veye.BMT nforməsiyə qorə həmonə kəfşənədə nezə 15 sori qandım nırəse 50 mlyon toniku vey bəbe.

Afrika di təsəruffati patriarxal icma, feodal inə hırdə əmttə təsərufaton damandə.İstifodə buə di təsərrufatə kəfşənon 90%-sə veyni dı dasi kaşdedən.Əkinəti primitiv aqrotexniki metodon damandəVote bəbe ki, ovdoə vıron nin.Hol hozzoədə kaştə zəminon 5%-i irriqasiyə sistemədə istifodə kardedən.Di təsərrufatədə vote bəbe ki, təbiətiku aslı vəziyyətədə mandedən.Kimyəvi kubronku ve kam istifodə kardedən.Imən məhsuli bəyji be səbəb bedə.Məsələn, oxonə soron informəsiyon diyəkardədə Afrikadə minonə hesobi ha hektarədə 11 kq kubrə doə holədə, Latın Amerikədə ım nışodoeyon 67 kq, Asiyədə 129 kq buə.

Əkinəti bəzi vıronədə xarici mılkiyyət-xarici kapital mevcid be qorə bə ixraci nəzər məhsul istehsol bedə.Jığo kəfşənon nisbətən kam-vey inkşof muşohidə bedə.Ivon texniki lif, kauçuk, paşmə, pust, panbə, texniki ruənon, koprə inən coşeyonku ibarəte.Emal sənaye həddədə ziodə bə dumo mande qorə ım məhsulon bənə xomoli ixrac bedən.Kam-vey Zimbabve, Niqeriyə, Keniyə, inən bəzi co keşvərondə dute inən lınqəğabə sənaye inkşofış kardə.Çımiko ziyod kakao-boxləninon, kofe, tropik meyvon, bitki ruənon, şini-xommol inən co məhsulonən ixroc xommoli aide.

Sənayeş

Afrika keşvəron ozod be bəpeştə sənaye inkşof nəçandon bə bəçəş qınedəni.Nisbətən dıjd inən hırdə muəssion kam-vey band mədən sənaye bəməl ome zındəbe.Əvonən bə xorici kapitali dəxıl be qorə, milli ekonomiyə inkşofi nəçandon zəmin bəməl varde zındənıbe. İvoədəım reqioni sənaye jinə cəhəton ıştənəndə qırd kardə.

-milli ekonomiyə ıştənədə sənaye muəssəon arədə inteqrasiyə proseson zəif be.

-istehsal həcmi kam be qorə effektivəti bəyji be.

-reqionədə yəndı təmom karde zınə istehsol struktoron nıbe.

-istehsol xarcon dılədə sə buə komponenton ve bey.

-istehsol infrasturukturə vey bədumo mandey.

-texnoloqi bədumuəti.

Afrikadə inən tropik Afrikadə faydoninə kandeyon ve be qorə hosil kardə sınaye yolə rol hənək kardedə.Imən çəvon dınyo voşorədə xommoli qorə ixtisas be səbəb buə.

20-nə əsri 60-nə soron sıftədə ım reqionədə Zmabiyə, KDK inən Zimbabve zumandə mineral xommoli məlum binsə, 70-nə soron oxoydə bəçıvon sirə 8 qıle keşvər; Anqolə, Qvineyə, Liberiyə, Mavritaniyə, Niqer, Niqeiyə, Svazilend, Siyerra-Leone aid buə.Bitov ış kəfşəni uzrə UDM-i 34%-ış(200-nə sor) sənaye baxşə eqınidə.Çımiyan nimə bə hosilət sənaye baxş eqınıdə.Məlumeki bı sahədə co-co keşvəron arədə fərğonən hestin.Jığo ki, həmonə nuşodəyonNiqeiə, Anqolə, Botsvanə inən Qabonədə 90%-e, Toqo, Qana, Qvineya-Bisau, Mavritaniyə,Nambiyə, Qvineyədə isə 50-85%-i bərobəre buə.Mineral ehtiyotondə neft, təbii ğaz, boksidon, almoz, fosfoton, veyə filizə curon(oson, uran, marqans, xrom, mıs, kobalt, qoqoşinsin, inən c ) hosil bedən.

Çı emal sənaye xususi qonyəti(UDM-də) 1980-nə sordə 12%, 2000-nə sorədə 15% buə.Imən dınyo səviyyədə emal sənaye 1% kardedə.Bəzi keşvəronədə im nuşodoyon ve bəpeye. Jığo ki, Zambiyə inən Zimbabveədə UDM-i 30% , Mavrikiədə 23% bə emal sənaye baxş eqınıdə.Lesoto, Malavi, Çad, Burikino-FasoŞ Keniyə, Mavritaniyə, Seneqal, Kamerun, Kot-d´İvuarədə həmonə nişodoy 10-20% arədəy.Im reqionədə sıvıkə sənaye inkşofi əhəmiyyət vey doydən.Qonə sənaye sahonədə kimyə sənaye bardə rol hənəkardə.Maşınğayırmə muəssisonveyni (ávtomobil, taktor, elektrotexnikə məmulaton inən co çion) texniki təmiri səpe ko nuşo doydən.

Zimbabve, Zambiyə inən Niqeriyə maşinğayırmə muəssisonnən hestin.Dimi ivrədə Xəremə Afrika-Misir, Mərakeş inən Tunisədə emol sənaye xeyli inkşofış kardə. Əlcəzairədə neft-ğaz kopleksi. Kimyə sənaye tərəqqiş kardə.Im keşvərondə devleti payon veyin.

Qalereyə

• Afrikavojon
• 
  Botsvanavoj (San Buşmenə odəm)
• 
  Beninnıvojə jen
• 
  Xəremi-xəşəxuniə Afrikadə Beca beduinon
• 
  NAK-də kuçə çalğıçion

Səvon

1. Kireev "Mejdunarodnıe эkonomika"
2. Konotopov: "İstoriя эkonomiki zarubejnıx stran"