Ukrajnə ədəbijət
Ukrajnə ədəbijot — ukrajni zyvonədə ədəbijotə əsəron čəme[1].
Ukrajnə ədəbijot yštə ozavzijejədə ve cətinətijon dəvonijəše. Nyvyštə zyvon bə Ukrajnə zəminon de xacpərəstəti oməj X əsrədə, ijən cy xəlǧi zyvoniku fərǧyš hestbe ijən vaxton bəpeštə əcəjku hənijən dijəro mande. XIX əsrədə de ədəbijə zyvoni ǧəbul kardejədə kom gəpžə ukrajnə zyvoniku bynə pegətəšbe, bəvədə nyvyštə zyvon ijən gəpžə zyvon hənijən dijəro bin bə ijəndy. Bəžijə ukrajnə zyvonədə ədəbijoti bešeku ukrajnə millijə yštəni fikir karde rost karde dastək kardyše. Ivan Kotljarevskij, Taras Ševcenko, Panas Mirnij, Ivan Franko i Lesija Ukrainka ən əsosə ukrajnə ədəbijə klassikonədən[2].
Zyvon[sərost bykə | kodi sərost karde]
X əsrədə bə Ukrajnə vəomə zəminon Kijevi Rusijə de xacpərəstəti kilsə-slavjanə zyvon oməj, kom bənə dini ijən ədəbijoti zyvoni ǧəbul be. Əv hic vaxt gəpžə zyvon byəni ijən makedoni de bolgari zyvonon bynədə be de buminə kijevə xətton. Nyvyštə kilsə-slavjanə zyvon gədə-gədə ovaxtejdəbe, əmma buminə Rusijə əholi gəpžə zyvon əksinə. Vaxton bəpeštə cy gəpžə ijən nyvyštə zyvoni mijono fərǧon hənijən ve bin cumcuko sijosijə hodison təsir hestbe, bənə mongolon ijən tataron hučumi, cy Ukrajnə bə Litvə, Polša, Urusijəti, Avstro-Vengrijə tabejəti gornə, ijən mətbuotədə ukrajnə zyvoni ǧədəǧən karde gornə. Ym nyvyštə ijən gəpžə zyvonon fərǧon nətičədə XIX əsrədə ukrajnəvyžon ədəbijotə zyvon gəpžə zyvoni bynəku ǧəbul kardyšone. Maǧyl ym bo ukrajnəvyžon millijə yštəni fikir karde xəjrin be, əmma ym XIX əsr bə nav ijən bəpeštə ukrajnə zəminonədə ədəbijoti vorisəti gin kardyše[2][4].
Ukrajnəvyžon millijə zyvonədə ədəbijoti bə əməl beše bəvədə be kejnə Ukrajnə cy rusijə ijən avstrijə imperijon mijono čo kardə byəbe. Ym cətinə hol bə vilojətə zyvonə fərǧon vardyše ijən bərobər nybə ədəbijə ozavzije[2].
Ukrajni zyvon — ym həšipemə slavjanə zyvone, kom cy 10–13 əsron Kijevi Rusijə gəpžə zyvoni rostə nətičəje ijən de kirill əlifbo nyvyštə bejdə. Tosə XII—XIII əsron ukrajnə zyvon cy belarusi ijən urusi zyvononku fərǧyš nybe. Esə boj Kijevi Rusijə vylo be bəpeštə XIII əsrədə mongolə gətymi gornə, bə dynjo dim xəjli dialektə xosjəton bešin, komon nətičədə ukrajnə zyvoni cy čo doǧmə slavjanə zyvononku čo kardyšone[5].
Mongolon gətymi bəpeštə buminə milləti ukrajnə zyvon xəjli sasoronədə ədəbijə ifodə bəbe vote ki nybeše, cumcyko Ukrajnə xəjli vaxt bə čo kišvəron sijosijə tabejəti egyni. İz-za polьskoqo qospodstva ukrainskiй яzık, kak i belorusskiй, soderjit mnoqo zaimstvovannıx iz polьskoqo яzıka slov i menьşe zaimstvovaniй iz цerkovnoslavяnskoqo яzıka, çem russkiй яzık. Tolьko v konцe XVIII veka razqovornıй ukrainskiй яzık naçal vılivatьsя v sovremennıй literaturnıй ukrainskiй яzık[5].
Taryx[sərost bykə | kodi sərost karde]
Nyfuzinə Ukrajnəšynosəti ensiklopedijə ukrajnə ədəbijoti taryxi bə žygo dovron čo kardejdə:
- Kijevi dovr,
- Kazakon dovr,
- Millijə ədəbijoti dovr,
- 1920-nə soron renesansi dovr,
- Ənəšykyrəti bə nav dovr ijən,
- Ysətnə dovr[2].
Kijevi dovr[sərost bykə | kodi sərost karde]
Pisьmennaя literatura na ukrainskix zemlяx naçalasь s prinяtiя xristianstva Kievskoй Rusi v X veke i vvedeniя staroslavяnskoqo яzıka v kaçestve яzıka boqoslujeniя i literaturnoqo яzıka[6]. Soçineniя ranneqo perioda na territorii sovremennoй Ukrainı, sozdannıe s XI po XIII veka v Kievskoй Rusi, bıli napisanı na цerkovnoslavяnskom яzıke i яvlяюtsя obщim naslediem dlя ukrainцev, belorusov i russkix[1]. İx osnovnıe janrı — propovedi, rasskazı i jitiя svяtıx[6]. Pro literaturu v Kievskoй Rusi sm. Literatura Kievskoй Rusi.
Kazakon dovr[sərost bykə | kodi sərost karde]
Posle monqolьskoqo zavoevaniя Kievskoй Rusi v 13 veke, literaturnaя deяtelьnostь na ukrainskix zemlяx prişla v upadok. Posle padeniя Kieva, цentrom politiçeskoй i kulьturnoй jizni na ukrainskix zemlяx stalo Qaliцko-Volınskoe knяjestvo, odnako posle vklюçeniя eqo zemelь v sostav Velikoqo knяjestva Litovskoqo v 1340 qodu znaçitelьnoй literaturnoй deяtelьnosti prişёl koneц. Nikakix krupnıx pamяtnikov literaturı iz XIV i XV vekov do nas ne doşlo[2]. Zametno vozrojdatьsя literatura naçala v 16 veke, koqda na podvlasnuю polяkam territoriю Ukrainı prişlo kniqopeçatanie, a takje idei Reformaцii, a zatem i prodvijenie Kontrreformaцii[6].
Kazaцkiй period, ili sredniй period ukrainskoй literaturı, naçinaetsя v 16 veke i prodoljaetsя do konцa XVIII veka. Eqo koneц prişёl vmeste s konцom kazaçьeй nezavisimosti vsledstvie rossiйskoй politiki. V naçale эtoqo peroda Ukraina bıla çastью Reçi Pospolitoй i oщuщala vliяnie katoliçeskoqo Zapada, osobenno v oblasti obrazovaniя. V эto vremя svoй rasцvet perejivali pravoslavnıe bratstva, kotorıe sozdavali şkolı. Эti şkolı bıli bastionami protiv polonizaцii pravoslavnıx ukrainцev i яvlяlisь sosredotoçeniem literaturnoqo tvorçestva na territorii Ukrainı. Samoй izvestnoй i znaçimoй takoй şkoloй bıla Kievo-Moqilяnskaя kolleqiя (kotoraя pozje stanet Kievo-Moqilяnskoй akademieй), osnovannaя v 1632 qodu mitropolitom Petrom Moqiloй[2].
Berestskaя цerkovnaя uniя 1596 qoda porodila reliqioznuю borьbu mejdu uniatami i pravoslavnımi. Odnim iz eё sledstviй stala boqataя polemiçeskaя literatura, vajneйşeй fiquroй kotoroй stal zaщitnik pravoslaviя i vostoçnoqo asketizma İvan Vışenskiй. V ravnoй stepeni razvito bılo i iskusstvo propovedi. Sredi naibolee izvestnıx propovednikov bıli Meletij Smotritskij, Petro Mogila, Lazarь Baranoviç, Kirill Stavroveцkiй-Trankilьon, Antin Radivilovskiй, Dimitriй Tuptalo i Stefan Яvorskiй. İx propovedi xarakterizovalisь udeleniem osoboqo vnimaniя forme i stilю, a takje obilьnım ispolьzovaniem alleqoriй, allюziй, vklюçeniem razliçnıx rasskazov, perevodov, anekdotov i apokrifiçeskix soçineniй. Populяrnostь opisaniй propovednikami neobıçnoqo i fantastiçeskoqo v kaçestve illюstraцiй povliяla na publikaцii sbornikov o çudesax i jitiяx svяtıx i probudilo u ukrainцev vozobnovlenie interesa k sobstvennoй istorii, çto sposobstvovalo razvitiю istorioqrafiçeskoqo janra[2].
Kazaцkoe vosstanie Boqdana Xmelьniцkoqo protiv polьskoй vlasti imelo bolьşoe istoriçeskoe znaçenie v qlazax eqo sovremennikov. Ono porodilo neskolьko kazaçьix letopiseй, kotorıe otnosяtsя skoree k istorioqrafii, çem k literature. Odnako kazaçьi letopisi svoim stilem okazali zametnoe vliяnie na ukrainskix avtorov perioda romantizma i sıqrali vajnuю rolь v dalьneйşem razvitii narodnoй ukrainskoй literaturı. İz vsex nix svoeй interesnostью i krasoçnım яzıkom vıdelяetsя letopisь Samuil Velicko, zaverşennaя posle 1720 qoda, qde avtor ne tolьko fiksiruet sobıtiя, no i pıtaetsя obъяsnitь ix priçinı i rastolkovatь moralь dlя buduщix pokoleniй ukrainцev[2].
V çistom vide literatura na ukrainskix zemlяx razvivalasь v poэzii i drame. Samıй znaçimıй poэt эtoqo perioda — stranstvuющiй filosof Grigorij Skovoroda, kotorıй pisal reliqioznıe i moralьno-didaktiçeskie stixi. Populяrnostь polьzovalsя eqo sbornik «Sad bojestvennıx pesen», nekotorıe iz kotoroqo stali narodnımi pesnяmi. Takje Skovoroda polojil naçalo janru basni v ukrainskoй literature svoeй rabotoй «Basni Xarьkovskія» («Xarьkovskie basni», 1774). Sredi mnojestva reliqioznıx poэtov vıdelяlisь takje Kirill Stavroveцkiй-Trankilьon, İoann Maksimoviç i Klimentiй, sın Zinoviя[2]. Bıli takje i svetskie stixotvoreniя, sredi kotorıx mnoqo paneqirikov. Naprimer, Kasijan Sakovic napisal xvalebnuю reçь qetmanu Petru Konaşeviçu-Saqaйdaçnomu k eqo poxoronam (Vіrşі na jalocniй poqreb zaцnoqo riцera Petra Konaşeviça Saqaйdaçnoqo ... [Stixi k tяjkim poxoronam rıцarя Petra Konaşeviça Saqaйdaçnoqo, 1622]), v kotoroй vısoko prevoznёs rolь kazakov kak zaщitnikov Ukrainı ot tatar. Rabota «Razqovor Velikorossii s Malorossieй» (1762 qod) Semena Divoviça primeçalьna svoimi separatistskimi ustremleniяmi. Nemnoqoçislennıe stixi, kotorıe pripisıvaюtsя qetmanu İvanu Mazepe, privlekaюt vnimanie svoim lirizmom i zabotoй o kazaçьem narode[2]. Razvivalsя i janr dramı. Sbornik rojdestvenskix stixov 1616 qoda Pamvı Berindı яvlяetsя odnim iz rannix primerov dramatiçeskoqo dialoqa. Vskore pisalisь i bolьşie dramı. Samoй izvestnoй pьesoй toqo vremeni stala «Vladimir» (1705) Feofana Prokopoviça. V neй Prokopoviç razmıvaet qraniцı mejdu serьeznım i komiçeskim, i takim obrazom daёt naçalo janru traqikomedii[2].
Kazaçiй period naçal uqasatь s podpisaniem Pereяslavskoqo doqovora v 1654 qodu, koqda Ukraina okazalasь pod usilivaющimsя rossiйskim qospodstvom. V 1667 qodu Andrusovskim doqovorom Ukrainu bıla razdelena mejdu Rossieй i Polьşeй. Popıtka qetmana İvana Mazepı v soюze so şvedskim korolёm Karlom XII vırvatь Ukrainu iz-pod kontrolя Rossii Petra 1 poterpela neudaçu. V 1720 qodu ukaz Petra I zapretil peçatь lюboй цerkovnoй literaturı na ukrainskom ("malorossiйskom") яzıke, a v 1723 qodu kazaki Qetьmanщinı utratili pravo vıbiratь svoix qetmanov sami. V 1775 qodu Ekaterina II prikazala likvidirovatь Zaporojskuю Seçь, a v 1783 qodu ona vvela krepostnoe pravo na ukrainskix zemlяx[2].
Bolьşaя çastь toqo, çto pisalosь v Ukraine v эtot period, bılo napisano knijnım яzıkom na osnove цerkovnoslavяnskoqo яzıka. V XVIII veke on stal naxoditьsя pod silьnım vliяniem russkoqo яzıka i posledovatelьno udalяlsя ot narodnoqo яzıka ukrainцev[2]. Narodnıй razqovornıй яzık ukrainцev postepenno naçal stavatь vsё bolee zametnım v literaturnıx proizvedeniяx XVI veka. Odnako эtot proцess bıl ostanovlen v XVII i XVIII vekax, koqda mnoqie ukrainskie avtorı naçali otdavatь predpoçtenie russkomu (na podvlasnıx Rossii zemlяx) ili polьskomu (na podvlasnıx Polьşe zemlяx) яzıkam dlя svoix soçineniй[6].
Vmeste s vxojdeniem v sostav Rossii silьneйşiй udar razvitiю kazaцkoqo pereoda ukrainskoй literaturı nanёs podъem zapadnoqo literaturnoqo klassiцizma, vliяnie kotoroqo stalo oщuщatьsя v Rossiйskoй imperii vo vtoroй polovine XVIII veka. Odnim iz qlavnıx prinцipov klassiцizma bılo razdelenie literaturı na tri stilя: vısokiй, sredniй i nizkiй. Tak kak bolьşinstvo ukrainskix zemelь teperь bıli çastью Rossii, to nauçnım knijnım яzıkom i яzıkom "vısokoй" literaturı priznavalsя russkiй яzık, na kotorom predpisıvalosь pisatь nauçnıe soçineniя, odı i traqedii. K "srednemu" stilю otnosilisь drama i proza, kotorıe pisali smesью knijnoqo i prostoreçnoqo яzıka qramotnıx lюdeй. K "nizkomu" stilю otnosilisь komediя, burlesk i travestiя. Яzık ukrainцev, tak kak bıl яzıkom krestьяnsva, a ne эlitı, bıl priznan яzıkom "nizkoqo" stilя[2].
Millijə ədəbijoti[sərost bykə | kodi sərost karde]
Bino: Kotljarevskij[sərost bykə | kodi sərost karde]
Ukrajnə ədəbijot XIX veka na podvlastnoй Rossii territorii şla vmeste i otrajala stremitelьnoe razvitie ukrainskoqo naцionalьnoqo samosoznaniя[1]. Otцom sovremenoй ukrainskoй literaturı sçitaetsя poэt i dramaturq Ivan Kotljarevskij, klassik ukrainskoй literaturı. Eqo prozvedenie «Эneida» (1798) — burlesknaя travestiя (parodiя) na antiçnuю «Эneidu» Verqiliя, qde antiçnıe qeroi peredelanı v lişёnnıx sobstvennosti ukrainskix kazakov posle podavleniя Zaporojskoй Seçi Rossiйskoй imprieй — яvlяetsя pervoй literaturnoй rabotoй, napisannoй polnostью na ukrainskom яzıke[3]. Takie perelojenя vısokix serьeznıx proizvedeniй antiçnosti na «nizkiй» яzık prostoqo ukrainskoqo naroda bılo populяrno v 18 veke i do Kotlяrevskoqo, kotorıй prosto sledoval mode i ne stavil pered soboй zadaçu sozdavatь literaturu na ukrainskom «prostoreçii». Odnako soçenenie preobrelo bolьşoй uspex sredi ukrainцev blaqodarя eqo юmoru i talantu Kotlяrevskoqo jivopisno ispolьzovatь razqovornıй ukrainskiй яzık. Kotlяrevskiй bıl udivlёn svoim uspexom i poэtomu pridal poslednim razdelam svoeй «Эneidı» serьёznıй ton. Potom v 1819 qodu on napisal dve pьesı na ukrainskom яzıke — «Natalka Poltavka» i «Moskalь-volşebnik»[2].
Sovremennaя ukrainskaя proza naçinaetsя s klassiцistiçeskoqo romana Qriqoriя Kvitki-Osnovьяnenko «Marusя» (1834)[1]. K naçalu XIX veka ukrainskiй narodnıй razqovornıй яzık stal osnovnım sredstvom literaturnoqo vırajeniя v Ukraine, i nastupila эpoxa aktivnoqo literaturnoqo tvorçestva[6]. V usloviяx rossiйskoqo qospodstva ukrainskie pisateli XIX veka vnesli znaçitelьnıй vklad v probujdenie ukrainskoqo naцionalьnoqo samosoznaniя[1][6].
Romantizm: Ševcenko[sərost bykə | kodi sərost karde]
_16.jpg)
Na smenu klassiцizmu prişёl romantizm, kotorıй razveяl predstavlenie pro "vısokie" i "nizkie" яzıki i stili. Romantiki interesovalisь qeroiçeskim proşlım svoeqo naroda, narodnımi pesnяmi, leqendami i mifami. V naçale 19 veka anonimnım avtorom bılo napisano istoriçeskoe soçinenie «İstoriя Rusov», kotoroe rasprostranilosь v rukopisnom vide. Xotя «İstoriя Rusov» bıla napisana na russkom, eё qlavnaя ideя zaklюçalasь v ukrainskom patriotizme. Naçali poяvlяtьsя sborniki ukrainskix narodnıx pesen i dum[2].
Okolo 1830 qoda vostoçnoukrainskiй qorod Xarьkov, naxodящiйsя pod vlastью Rossiйskoй imperii, stal цentrom ukrainskoqo romantizma. V Xarьkovskom universitete qruppa molodıx uçёnıx (izvestnaя kak Xarьkovskaя romantiçeskaя şkola) obrazovalasь vokruq İzmaila Sreznevskoqo — russkoqo эtnoqrafa i uçёnoqo-ukrainofila. Samıe izvestnıe ёё predstaviteli bıli Levko Borovikovskij, Amvrosij Metlinskij i Nikolaй Kostomarov i ostalьnıe. Oni publikovali rabotı, v kotorıx priznavali osobennostь ukrainskoй kulьturı i istorii: эtnoqrafiçeskie materialı, oteçestvennıe interpretaцii ukrainskoй istorii, sborniki narodnıx leqend i kazaçьix letopiseй. Oni pisali svoi soçineniя v novıx janrax, perevodili i imitirovali robotı zarubejnıx literatur i ubejdali, çto razqovornıй яzık ukrainцev mojno ispolьzovatь ne tolьko dlя юmoristiçeskoй literaturı. V to je vremя krupnıй romantik-ukraineц Nikolaй Qoqolь pisal tolьko na russkom яzıke i v «panrusskom» duxe, no na ukrainskie temı[1][6][2].
K naçalu XIX veka rusifikaцiя v цentralьnoй Ukraine prodvinulasь daleko. V to je vremя na zapadnoй Ukraine, v reqione Qaliçine, eщё dalьşe şla druqaя assimilяцiя — polonizaцiя. Odnako naцionalьnoe probujdenie ukrainцev kak na rossiйskix, tak i na avstriйskix territoriяx, proisxodilo poçti odnovremenno i ukrainцı postepenno obraщalisь k narodnomu яzıku. Qlavnımi predstavitelяmi romantizma v zapadnoй Ukraine bıla «Rutenskaя troiцa»: tri lьvovskix seminarista Markijan Šaškevic, Jakov Golovatskij i Ivan Vagilevic. V 1837 qodu oni polojili naçalo ukrainskoй narodnoй literaturı v Qaliçine publikaцieй sbornika stixov na narodnom ukrainskom яzıke «Rusalka Dnіstrovaя» («Rusalka Dnestrovaя»). Sbornik bıl izdan v venqerskom qorode Buda, tak kak avtoram ne razreşili peçatь eqo v ix rodnoй Qaliçine[1][2].
Svoeqo pika romantiçeskoe dvijenie dostiqlo v literature kievskix romantikov i Bratstva svяtıx Kirilla i Mefodiя[1]. V 1840-x qodax Kijev staёt цentrom ukrainskoqo romantizma, tak kak v nёm deйstvovalo Bratstvo svяtıx Kirilla i Mefodiя, v kotorom sostoяli Taras Şevçenko, Panteleйmon Kuliş, Nikolaй Kostomarov i druqie. V otliçie ot xarьkovskoй şkolı u kievskoqo bratstva bıla politiçeskaя i naцionalьnaя proqramma s prizıvom k sozdaniю slavяnskoй federaцii, v kotoroй buduщaя Ukraina doljna obespeçitь liderstvo[2].
Samım vıdaющimsя ukrainskim poэtom XIX veka i ukrainskoqo romantizma яvlяetsя Taras Ševcenko. Eqo rannяя poэziя otrajala interesı romantikov, odnako vskore on pereşёl k bolee mraçnomu izobrajeniю ukrainskoй istorii, kak v eqo poэme «Qaйdamaki» (1841; «Qaйdamaki»). Takje Şevçenko obratilsя k vısmeivaniю pritesnenяющeй vlasti Rossiйskoй impreii, naprimer, v takix proizvedeniяx kak «Son» («Son»), «Kavkaz» («Kavkaz») i «Poslanіє» («Poslanie»). Eqo pozdnie stixi napisanı posle eqo osvobojdeniя v 1857 qodu iz ssılki, zatraqivaюt bolee şirokiй kruq tem. Eqo poэziя proniknuta buntarskim duxom i ispolьzovaniem prostıx slov dlя vırajeniя qlubokix mısleй. S publikaцieй «Kobzarя» («Kobzarь», 1840 q.) i «Qaйdamakov» («Qaйdamaki», 1841 q.) Şevçenko polnostью razveяl somneniя v priqodnosti ukrainskoqo prostoreçiя dlя polnoцennoй literaturı. On obrёl bolьşuю populяrnostь eщё pri svoeй jizni i stal otцom ukrainskoqo naцionalьnoqo vozrojdeniя[1][2].
Posle Şevçenko Pantelejmon Kuliš bıl krupneйşim romantikom i pisal kak poэziю, tak i prozu, bıl perevodçikom i istorikom. V 1857 qodu on napisal pervıй istoriçeskiй roman na ukrainskom яzıke — «Çёrnaя rada»[1][2]. Na zapadnoй Ukraine Jurij Fedkovic svoeй romantiçeskoй lirikoй dobilsя vozrojdeniя ukrainskoй literaturı v reqione Bukovina[2].
Vo vtoroй polovine XIX veka rosskiйskiй цarskiй rejim silьno oqraniçil literaturnuю deяtelьnostь v Ukraine. Literatura na ukrainskom яzıke v bolьşinstve sferax bıla zapreщena Valuevskim цirkulяrom 1863 qoda i Эmskim ukazom 1876 qoda. Эti ukazı ne bıli otmenenı do 1905 qoda, vsledstvie çeqo mnoqie ukrainskie proizvedeniя ostavalisь neopublikovannımi ili bıli opublikovanı za predelami Rossii. Çaщe vseqo oni publikovalisь v zapadnoukrainskom reqione Qaliçina, qde podobnıx oqraniçeniй vlasti ne vvodili. Nekotorıe ukrainskie pisateli i uçёnıe, kak istorik Mixail Qruşevskiй, daje pokinuli rossiйskuю Ukrainu i perebralisь v Qaliçinu[2].
Realizm: Ivan Franko, Panas Mirnij[sərost bykə | kodi sərost karde]
Ukrainskiй realizm naçalsя s Marko Vovcok (psevdonim Marii Vilinskoй) i eё sbornika «Narodnıe povesti» («Narodnі opovіdannя», 1857) i dolqoe vremя oqraniçivalsя narodniçeskimi temami i izobrajeniem derevenskoй jizni. Stepan Rudanskij i Leonid Glebov svoim tvorçestvom razvivali realistiçeskuю poэziю. Romanı pisatelя İvana Neçuй-Leviцkoqo izobrajali kak jiznь v sele («Kaйdaşeva sіm'я», 1879; «Kaйdaşevaя semья»), tak ukrainskuю intelliqenцiю («Xmari», 1908; «Oblaka»). Krupneйşim predstavitelem ukrainskoqo realizma stal Panas Mirnij (psevdonim Panasa Rudçenko), kotorıй v svoёm romane «Xіba revutь voli, яk яsla povnі?» (1880; «Razve revut volı, koqda яsli polnı?») izobrazil soцialьnuю nespravedlivostь i zarojdenie obщestvennoqo, pridavaя im novoe psixoloqiçeskoe izmerenie. Rabotı realistov opisıvali derevenskuю jiznь i sovremennoe ukrainskoe obщestvo[1][6].
Ukrainskiй klassik iz Qaliçinı Ivan Franko bıl qlavnım ukrainskim literaturnım deяtelem posledneй çetverti XIX veka. V eqo vremя v Qaliçine rusofilьskie avtorı propaqandirovali variant knijnoqo яzıka, kotorıй bıl izvestnıй kak «яzıçie». «Яzıçie» bılo soçetaniem цerkovnoslavяnskoqo i russkoqo яzıkov s zapadnoukrainskimi narodnımi эlementami i polonizmami i ispolьzovalosь v rяde lьvovskix periodiçeskix izdaniй. Franko bıl radikalom i osudil ispolьzovanie «яzıçiя». Vıbor Franko ukrainskoqo literaturnoqo яzıka vmesto «яzıçiя» bezvozvratno zakonçilo ispolьzovanie posledneqo. Franko bıl universalьnım pisatelem. V svoix naturalistiçeskix romanax on opisal sovremennoe emu qaliцkoe obщestvo. Odnako verşinoй tvorçestva İvana Franko яvlяюtsя eqo dlinnıe poэmı «Moйseй» («Moiseй»), «Pansьkі jarti» («Panskie şutki») i «Іvan Vişensьkiй» («İvan Vışenskiй»). Takje Franko pisal povesti, dramu, эsse, modernistskie stixi, politiçeskie broşюrı i perevodı zarubejnoй literaturı. Krome toqo on bıl avtoritetnım filoloqom i literaturnım kritikom, plodovitım sobiratelem i kataloqizatorom ukrainskoqo folьklora[1][6][2][7].
İz-za цarskix zapretov ukrainskix izdaniй i jelaniя realistov oxvatitь şirokuю auditoriю, bolьşoqo razvitiя poluçil ukrainskiй teatr i dramaturqiя. Samimi izvestnımi ukrainskimi dramaturqami stali Mixailo Staritskij, Marko Kropivnitskij i Ivan Karpenko-Karij. Vse troe soedinяli realizm s эtnoqrafiçeskim romantizmom. Ivan Karpenko-Karij dobilsя uspexov v ukrainskoй istoriçeskoй drame i razmıval qranь mejdu komedieй i traqedieй v svoix rabotax[2].
V konцe 19 i naçale 20 vekov neskolьko konkuriruющix literaturnıx dvijeniй vozniklo, xotя realizm ostavalsя vajnım. Primerom realizma toqo vremeni яvlяetsя proza Volodimira Vinniçenko, kotoroй bıl prisuщ яvno vırajennıй dekadentskiй uklon[1][6].
Modernizm: Lesя Ukrainka[sərost bykə | kodi sərost karde]
K konцu XIX veka v ukrainskoй literature modernizm smenil realizm, a povestь ustupila mesto rasskazu. V poэzii stal dominirovatь simvolizm. Perexod ot realizma k modernizmu znamenuet tvorçestvo prozaika Mixaйla Koцюbinskoqo. Vasil Stefanik iz Qaliçinı яvlяetsя masterom oçenь korotkoqo impressionistiçeskoqo rasskaza. Eqo rasskazı nasıщenı dramatizmom i mestnım dialektom, na kotorom qovorяt eqo qeroi. Na rossiйskix terrritoriяx Ukrainı samım populяrnım avtorom bıl Oleksander Oles[1][2].
Veduщim pisatelem-modernistom (koneц 19 — naçalo 20 vekov) bıla Lesija Ukrainka so svoimi poэtiçeskimi dramami i dialoqami. Ee tekstı romantiçeskie po stilю i vırajaюt boevoй dux borьbı ukrainцev za svoю samorealizaцiю. Naibolьşoqo uspexa ona dostiqla v oblasti poэtiçeskoй dramı[1][2].
Vozrojdenie 1920-x[sərost bykə | kodi sərost karde]
Ukrajnə ədəbijot v pervıe tri desяtiletiя XX veka perejila period vozrojdeniя. Raspad Rossiйskoй imperii i Avstro-Venqerskoй imperii dali vozmojnostь suщestvovaniю na oçenь korotkoe vremя nezavisimoй Ukrainı. S prixodom SSSR, v period ukrainizaцii 1920-x qodov bolьşeviki predostavili otnositelьnuю svobodu i ukrainskaя literaturnaя deяtelьnostь perejila kolossalьnoe vozrojdenie. Poяvlяlosь desяtki novıx ukrainskix pisateleй. Pisateli sozdavali literaturnıe qruppı i orqanizaцii, izdavali alьmanaxi i jurnalı. Эto vremя xarakterizovalosь raznoobraziem literaturnıx teçeniй: simvolizm, эkspressionizm, impressionizm, futurizm, neoklassiцizm, neorealizm i dr. Ukrainskaя literaturnaя kritika i nauka razvilisь maksimalьno, pisalisь novıe kniqi po istorii ukrainskoй literaturı. Эto bıl odin iz dvux samıx vajnıx periodov v istorii ukrainskoй literaturı posle romantizma.
Poэt-simvolist Pavlo Tycina bıl samım izvestnım ukrainskim poэtom toqo vremeni, novatorom stixotvornoй formı, ritma i obraznosti[2]. V stile neoklassiцizma tvorili poэtı Maksim Rylskij, Mikola Zerov i Mixajlo Draj-Xmara, a Mixajl Semenko polojil naçalo ukrainskomu futurizmu. Эlementı futurizma ispolьzoval i Mikola Bažan, odin iz vıdaющixsя poэtov Ukrainı XX veka[1][6]. Ukrainskiй teatr dostiq svoeqo pika v tvorçestve Mıkolı Kulişa, Lesя Kurbasa i teatra «Berezilь»[2].
Samım vajnım prozaikom bıl novellist i literaturnıй kritik Mikola Xvyljovij. Xvyljovij sperva prevoznosil revolюцiю v svoeй proze, proniknutoй naцionalьnım romantizmom, no zatem pered svoeй smertью stal bolee kritiçeski nastroen k sovetskoй politike. Grigorij Kosynka pisal impressionistiçeskuю prozu, Jurij Janovskij — rasskazı i romanı v stile romantizma, a Valerijan Pidmogilnij priderjivalsя prinцipov literaturı realizma[1][6][2].
Odnako v 1932 qodu Kommunistiçeskaя partiя naçala navяzıvatь soцialistiçeskiй realizm kak obяzatelьnıй literaturnıй stilь. Mnoqo ukrainskix pisateleй, kotorıe eqo ne priderjivalisь, bıli zaklюçenı v tюrьmu ili kaznenı. V osobennosti stalinskiй Bolьşoй terror v 1933–38 qodax opustoşili rяdı ukrainskix pisateleй. Mnoqie iz nix bıli zaklюçenı v tюrьmu, kaznenı ili bıli vınujdenı pokinutь stranu. V 1930-x poqiblo bolee 250 vıdaющixsя ukrainskix pisateleй. Samıй korotkiй, no samıй intensivnıй period ukrainskoй literaturı podoşёl k konцu[1][6][2].
Do obreteniя naцionalьnoй nezavisimosti[sərost bykə | kodi sərost karde]
V period mejdu mirovımi voйnami dominiruющeй temoй literaturı v zapadnoй Ukraine ostavalasь naцionalьnaя borьba ukrainцev. V ukrainskoй эmiqraцii samım vidnım avtorom bıl Jevgen Malanjuk so svoeй naцionalistiçeskoй i romantiçeskoй poэzieй. Posle prixoda sovetskoй vlasti i vliяniя na zapadnıe zemli Ukrainı i v evropeйskie stranı buduщeqo Varşavskoqo doqovora bolьşinstvo ukrainskix avtorov libo umerli ili эmiqrirovali v Severnuю Ameriku, qde prodoljali pisatь na ukrainskom яzıke[2].
V poststalinskiй period vozniklo novoe pokolenie, izvestnoe kak «şestidesяtniki». Şestidesяtniki otverqali soцialistiçeskiй realizm. No v 1970-x qodax Kommunistiçeskoй partieй bıli prinяtı novıe repressivnıe merı, kotorıe zastavili mnoqix iz эtix novıx avtorov zamolçatь, ili je vınudili ix vernutьsя obratno k soцrealizmu[1][6].
Obretenie nezavisimosti[sərost bykə | kodi sərost karde]
S preobreteniem Ukrainoй nezavisimosti v 1991 qodu, ukrainцı obreli bespreцedentnuю svobodu literaturnoqo samovırajeniя. Poяvilosь mnojestvo literaturnıx jurnalov, a prejnie avtoritetnıe literaturnıe jurnalı prodoljili publikovatьsя s qorazdo bolee svobodnoй redakцionnoй politikoй[1][6].
Sredi znaçimıx ukrainskix pisateleй sovremennosti vıdelяюtsя prozaik Valerij Ševcuk i poэt Jurij Andruxovic[6].
Primeçaniя[sərost bykə | kodi sərost karde]
- ↑ 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19 Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Ukrainian literature". Encyclopædia Britannica.
- ↑ 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15 2.16 2.17 2.18 2.19 2.20 2.21 2.22 2.23 2.24 2.25 2.26 2.27 2.28 2.29 2.30 2.31 Danylo Husar Struk, Literature. Encyclopedia of Ukraine.
- ↑ 3.0 3.1 Ivan Kotlyarevsky. Encyclopedia Britannica.
- ↑ Church Slavonic. Encyclopedia of Ukraine.
- ↑ 5.0 5.1 Ukrainian language. Britannica
- ↑ 6.00 6.01 6.02 6.03 6.04 6.05 6.06 6.07 6.08 6.09 6.10 6.11 6.12 6.13 6.14 6.15 6.16 Stebelsky, Ihor; Makuch, Andrij; Yerofeyev, Ivan Alekseyevich; Zasenko, Oleksa Eliseyovich; Hajda, Lubomyr A. and Kryzhanivsky, Stepan Andriyovich. "Ukraine". Encyclopædia Britannica.
- ↑ Yazychiie, Encyclopedia of Ukraine.