Vikipedija
Vikipedija (ing. Wikipedia) — internetədə sərbəstə, cy dynjo cand gylə xəlǧi zyvonədə de viki texnoloži cəmi bəštəxoši pesoxtə byə, əcəj pesoxtə odəmon pevylo kardə ensiklopedijəj. Cəj pesoxtomoniku žygošəj, mylxəs 2001-nə sori navonəni mangonku okoədəjonyš ružbəruž hejve bedə. Ym ensklopedijə ružbəruž tikəjən ve čər bedə. Internetədə (Vikipedija) de texnloži cəmi koəkə ənhorə ozodə onlajn ensklopedijəj. Tolyšə Vikipedija 2023-nə sori avgustə mangi 30-də bə məjdon beše, yštə sajtyš səj.
Taryx
[sərost bykə | kodi sərost karde]Cəj bino 1999-nə soriku pegətə bedə. Cy lo sərredaktor ijən onəkəs Larri Senger ijən Bomis nomədə kompanijədə koəkə sərdor by lojro pulədə Čimmi Uels Viki texnoloži binoədə onlajn ensklopedijə tumo kardejro bə i čo rajsə oməjn. Cəj nomyšon Nupedija (Nu Pedija.čom)-šon nošone.
Nupedija virtualə ensiklopedija 2000-nə soriku bə ko dəšej. Ingilisi zyvonədə pesoxtə bə ym ensklopedija bənəj viki sajti zyne nəbi. Əcəj bino alimon ijən sənətkon əjo noə bə nyvyštəjon sərisof kardə be. Nupedijadaə nyvyštəjon noj ko elangero 2003-nə sori əcəj bastej roədə bə raj oməjn. Nupedija baste ləzədə əjo 24 təmom bə 74 osəǧandə nyvyštəjon hestbin. Binoš cy Nupedijaku pegətə bə Vikipedija ožə ensklopedija 2001-nə soriku internetədə bə ko dəše. Cy Vikipedija Nuperijaku fərǧyš əve ki,əjo har xonəxo dəše zyndə cəjo əjo nyvyštəjon sərostə karde zyndə. Əve ym ko bə Vikipedija ovč ijən zangin be təkomyš doše. Ensklopedijə nom cy ingilisi texnolži «wiki» syxaniku mandə.
Fəlsəfə
[sərost bykə | kodi sərost karde].png)
Cy Vikipedija onoə xonəxon Čimmi Uejls ijən Larri Senger sof bə čo fəlsəfə bešt dəbasəbin. Əvon dylyšonbe sof čo cəmisə gardə fəlsəfə, cy dynjo həmmə havərisə šə internet ensklopedijə onən. Ym ovardemon ovandin bej, kyrt gələ vaxtədə Vikipedika cy dynjo 25 sajton dylədə de cokə nomi čər be. 2009-nə sori cy ingilisi zyvonədə bešə Vikipedija internetədə cy dynjo ən ve handə sajton dylədə bə 1-nə vyrə bešə.
Tispiron
[sərost bykə | kodi sərost karde]Vikipedija cy hukməti nybə onemoni bə cy Vikipedija Fondi nomo soxtə bə Cəsponiə ensiklopedijaj.
Vikipedija bənəj Britannika ǧəzinə cokə koš əve ki, har xonəxo əjo bə nyvyštəjon zijodə ja kam karde zyneje. Ym ko bə məxloǧe ve xoš omedə. Cy ensiklopedija səjnə tələb əve ki, ijo nyvyštəjon ijən bə nyvyštəjon kardə zijodə de nejtralə (NPOV — Neutral Point Of View) cəši diə kardeje. Mylxəs ijo bənəj «Lankon gyrd recinə šəhəre» əlejdə syxanon nyvyšte əbyni.
Nyvyštə məǧolon bə əmal ome
[sərost bykə | kodi sərost karde]Cy Vikipedija məǧolon canədə byvotoš hostonin ijən əvon HTML- i səhifonədə žəgoən jolə zynəj tələb kardəni. Dylədəbəjon soxte, ovašte ijən šəkilon zijodə karde, šablonon ijən əlejdə funksijon avtomatisə noj bəpeštə məǧolon kyrt gyləj vaxtədə soxte bedə. Bežo-bežo niki wiki (wihiwihi) cy havajožon zyvonədə bənəj «rə» «cysk», «cəsponi» bəsə dəšə bedə. Kəjnə bedəbu bybu yštə nyvyštə har gylə məgalə de nejtralə cəši cəj səvoni nišo bydənən. Ym cy viki bə rodoəkəson bəšmə nyvyštəjon doə moljəti lyskəjən cəvon cəšədə bə pe rost bəkaj,bəšmə bovə zijod bəbe. Səvonon de kəno ovaštemoniro «Səvon», «Bintoni ovaštemon», «Votəjon» sərlondə bašmardənən. Ymružnə ružədə žəgoən dastpocətiəti nybə bešo bə gylə jolə iškil pegarde be bəzne. Ə iškil cy har ənyvyšti xyvadəti həxe. Ehanə šymə zijodə kardə nyvyštəjin ja šəkilon pešə cəjon nymolero əcəj xyvandi həzo-həlbət nišon doj lozime, əj nišon bydənən.
Bo tožə məgolon soxtero dastgətemon: Tožə məgalə nyvyštero «Məǧolə soxte» dygmə səšyn. Yštə səcynjə sərlo ə məgalə redaktə kardero bə əlejdə səhifə obəvaštejon. İjo cy məgalə kəfə dəǧandedəš “Səhifə ǧejd bykə” nomədə dygmə səcynidəš cəjo əj bə Vikipedija ovyštynidəš. Cy Vikipedija həmə imkanony omute pidəbu,bəvədə bə «Ədəbijot» nomədə latə dəši,əjo cy ingilisi ijən cy urusi zyvonədə bəjəndy mandə nyvyštəjonədə oko doj bəzyneš.
Yštə zynəjon baxš kardejədə
[sərost bykə | kodi sərost karde]Cy imformasijə ozodə baxšə karde ko hələ de cy Tim Berners-Lee-ku 1989-nə soriku veb-texnoloži (World Wide Web) tumo kardeədəj cəšəvədəš gətəšbe.Hežo by kojro iminə sərbəst (browser) soxtə bə veb-səhifə nišo doj,həmən əvoni redaktə karde girəvə hestbe. Mande pešo cy interneti de tovi bə nav še, žygo ohož karde veb medijaš navonə fəlsəfəkuš diəroš kardyše. Tim Berners-Linini yštənyš bəštə giš žygoš gətyše. Votyše 2005-nə sor əcəj ideja bənyj bə vyrə rostnijə sori jodədəš mande. Coknəj binim həmonə sori yštə famemoni ijən zynemoni bo baxš karde nočədə bə kəson, blogon, vikion ijən de podkaston internetədə bənəj ovəjzi bə mijonyšon vardyšone. Hežo šymə handə ym nyvyštəj cə ovəjzi vardə hyrdə rurytədəj.
Cy programi ehdəku omej
[sərost bykə | kodi sərost karde]Cy Vikipedija tumo karde ijən əj səbəro nojro bənəj progragm–mexanizm bənəj SMS MediaWiki nomədə tispiri oko doə bedə. SMS–i okoədəjonədə cy veb-sajti dylədə texnoloži ijən informasija dastə bə ičo dastgirəti kardero bə raj omemon heste, ymyšon cəšəvədəšon gətəšone. («MediaWiki» syxan multimedia ijyn wiki syxanonku bə mijon bešən).
Cy MediaWiki program Mangus Manke nomədə gylə almana tələbə tumoš kardəše. Navədə Perili zyvonədə UseModWiki nomədə programi oko dodəbinsə,pešo PHP zyvonədə nyvyšte bə raj oməjn ijən bəj MediaWiki nomi nodən.
SMS MediaWiki nomədə ozodə programon oko dojdən cəvonədə interneti məholədə veb-səhifon bə mijon vardən. Bo SMS MediaWiki tispiri programi cəšəvədə gətə bə ehdon:
- Veb ənčomon: Apache ja əcəj YYS;
- PHP-i 5.0 ijən pentonə tispiron.
- Cy dooəjon səvon (VB)–i server – MYSGL 4.0 doəjon bə rijə noj tispiron (VBİS) ijən əcəj pentonə tispiron.
- Postgru SGL 8.1 ijən pentonə tispiron.
De Viki texnologijə tumo kardə bə veb-səhifon rijazi dusturon dəǧandejro bə server LaTeX, Dvips ijən YmageMagick nomədə programi dəǧandejən hukməne. Əjən bə cəšəvədə gəte coke ki,de PHP 4.0 programi iglə Media Wiki 1.6.8 tispirədə programi ko karde bedə. De VB nomədə programi rohət bə ro šejro PHP (MYSOL) ja PHP Pg Admin (Postgres) nomədə programon oko doə bedə.
XMS MediaWiki programon bino noj cy veb-səhifon bə ro doje. MediaWiki veb-sajtonədə janbəjan šəkilonən de multimedija fajlon ko kardən.Programyšon bo dyždə serveron dastə žicəši gətə bə. Həddisə-bisot ve okoədon ijən cy dyždə viki-sajtonədə MediaWiki kešy kardemoni dastigirəti dodə cəjoən bə Sguid proksi-serveriku oko dodə.
Ehanə navonə vaxtonədə ym XMS MediaWiki iglə bo Vikipedija žicaši gətə bəbesə, pešo cy tispiriku GNU lisenzija binoədə Wikimedia Foundation Ynč. Cy hukməti nybə onemonon cand gylə yštə bino kardə loondə okošon došone. Wikimedia Foundation Ync. cy hukməti nybə savdykorə onemonon nomo 2003-nə sori ijunə mangi 20-də Čimmi Uels nomədə odəmi soxtyše.
Cy onemoni serveron AIŠ, Avropə, Nysoə Korejadə bərǧəror bedən: 300 gylə server Floridadə, 26 gylə server Amsterdamdə, 23 gylə server Nysoə Korejadə bərǧəror bedə.
Ym serveron MjSGL VBİS–i dastədə bedə, əv ym serveron rojsə nodə cəjoən ki, ijo dəǧandə bə har gylə nyvyštəj gony-syvyk kardə əvoni serverədə haštə. Nyvyštəjo Apačhe HTTP nomədə serverədə ogətə bedən. Cy Apačhe serveri okoədon parson binoku cy VB-ku rymuz zyndə cəjoən de MediaWiki programi bə okoədon vyǧandən.
Yštəni ǧejdijato dənovoniə okoədon parson ijən sənibəton doə parson cy Sguid serveron nomo omyštə (emol) kardə bedə.
Cəvon fajəmandəti cy Apace serveronsə 75% fajənine.
MediaWiki bo internet žicəši gətə bə əlejdə programonsə fojdənin texniki xətoš nybə programe. Əve xəto həmə araku bekardə nybə cəjon ym ko žicəši onygətə MediaWiki programon bo že məsləhət zynə bedəni. By kojro cy Vikipedija serveron de bexətoə tispironro cəvon ehdə omə bə. AİŠ-i Florida nomədə štatədə bərǧəror bə serveron bexətoəti ijən bəcəj kojro Wikimedia Foundation Ync. Hukməti nybə onemoni tərəfo ha sor tosə sa həzo dollar pul čo kardə bedə. Timsal,2005-2006-nə soronədə bo aparati dərhəl vardejro 430 həzo dollar,bo hostingiro 200 həzo dollar pulyšon xarčyšon kardə. Onemon ym pulon cy İnterneti okoədon vyǧandə pulonku begətedən.