Intibah Devr
İntibah devr ijən Renesans (fr. Renaissance, ital. Rinascimento - "Tojə bə dınyo ome")- Çı Avropa fərhəngi tarixədə, çı miyonə sasor ijən nüyə devri fərhənqi miyonədə qılə mərhələ bə Həşinıştə de Dılə Avropa XIV sasori əvvəl XVI sasori oxo əhatə kardedə. İntibah sıxani çı italyanon humaniston nıştəşone (Corcio Vazari). Bəy ısətnə məhnə XIX sasori fransız tarixəkə Jül Mişle doaşe. Adam Mets ğeyd kardəşbe bəpe çı Avropa İntibah Devr sıxan de Mısılmonon İntibah Devri sıxani i vırədə bınıvışton.
Xususiyyəton[sərost bykə | səvoni sərost karde]
Çı İntibah Devri ovaxtə cəhət çı fərhəngi nüyə dınyo məhnə səy odəmi bə nav dənoye. Bə antik mədəniyyəti həvs ve bedə joqo bızın əçəy "Tojə bə dınyo ome") bedə. Hejo ıvrəyku - "Perəse" termin ofayə bedə. Tikəyən sərrost – ijən bə dınyo omə Yunan de Roma fikron bə elmi, cəmiyyəti, fərhənqi insonon çı Miyonə Sasoronədə bə sosial jimoniku oçke ro bə proses be.
Im tojə fərhənq Avropadə bə sosial proseson qoməki ofayə bə. Çı şəhəron yol be çı feodalizmədə nıbə taciron, sənətkoon əhəmiyyəti veş kardəşbe. Əçəy bəpeştə insoni ozodəti əsas peqətətojə fəlsəfi ro -humanizm fəlsəfə ofayə be ro imkan bə məydon oməy.
Şəhəronədə çı kilsə təsirədə nıbə elmi vıron obedən. Nüyə dınyo fikr ve şeyon çı Antik devri fəlsəfəku peqətedə. Əyo humanizmi vinde bedə. Çı XV sasori miyondə kitob bekay pəydo kay çı antik devriku mandə zınəyon Avropadə rə məşhur betəkon doydə.
Fransa, Almanya co Avropa davlətonədə ım proses di be. Çı XV sasori oxoydə əv, ıştə ən məşhurə mərhələ dəşedə. ÇıXVI sasorədə İntibah devri ideyon problemonış bedə. Çimi bəpeşt çı Avropa fərhənqədə manyerizm de barokko ofayə bedən.
Əçəy rişə[sərost bykə | səvoni sərost karde]
Veni tarixəkon hisobkardedən çı İntibah devri ideyon ıştə bınə XIII sasori oxoyəd çı Florensiyaku Dante Olivyeri (1265-1321) de Françesko Petrarka (1304-1374) nıvıştəyonədə, Cotto di Bondone (1267-1337) şikonədə peqətəşe. İntibahi bıçi ə devrədə ıştənən İtalyadə ofayə be səbəb zıne bedəni. Bıçimi qoroş ve fikron hestin.
Yunan de ərəbon zınəyon istifadə karde[sərost bykə | səvoni sərost karde]
Kali aliomon iddia kardedən, bə İntibahi ro katalizator Həşinıştədə yoddədə ve vaxte bekardə Bizansədə, İslam dınyoədə, kali kilsə kitobxanonədə mandəğədimə nıvıştəyon pəydo be yunan de ərəbə zıvononədə bə kitobon bə latini peqordone ve təsir kardəşe.
Yunan de ərəbi elmi zınəyon i qılə İspanyadə ne, həmən ərəb de yunan dınyo əlağon qoməki umutedəbin . Miyonə Həşipemədə hisob elmi ve inkişafış kardəşbe ijən ım hisob zınəyon XIII əsasorədə Xaç canqoniştirakkardəkəson bə Avropa vardəşone.. Çı Bizans İmperiya 1204-inə sorədə səlibəkon de 1453-inə sorədə çı Osmanli Davləti işğal karde, əyo bə universiteton dəvase əyo bə çı yunanon alimon bə İtalya şe səbəb be. Im alimon klassik yunan zınəyon, nıvıştəyon dışdə bardşone. Det ım rüjnə mandə klassik yunan ədəbiyyat çı Roma huquq de Bizansi koməqi mandə.
Çı İtalya sosial-siyasi sərrostəti[sərost bykə | səvoni sərost karde]
Çı İtaliya oxonnə Miyonə Sasoronədə siyasi vəziyyətjəqo fikri bə məydon bekardedə , davlətədə bə sosial-siyasi həvo bə inkişafi təkon doaşe. Sıftənə İtalyadə i qılə sosial-siyasi sərrostəti nıbe. Əv ve aşmardədə qədə davləton co bəbe. Neapol kraləti çı davləti cənubi, Florensiya Respublika Papa vilayəti dılə, Genuya Respublika de Milan Hersoqəti şimal de həşinıştə, Venesiya Respublikayən çı davləti həşipemə idarə kardedəbe.
İtalya ım devrədə ıştə de dıyo ticarəti məşğul bə davləton Florensiya de Venesiya Respublika məşhur be. Im davlətonədə bə ozodəti bə inkişafi koməq bedəbe. Bəçəy qoroş bənə Venesiya yolə ticarət şəhəron çı Avropa intellektual mərkəz bəbin.
Taciron dınyo ve vırəku, ən veyən Levanteniku (Miyonə Həşipemə nome ) nüyə ideyon, elmizınəyon ,nıvıştəyon vardedəbin, Venesiya de həşipemə ticarətəd’ çı Avropa kəybə bedə həmən əy bənə şişə vadoəvırə zındəbin, Florensiya ipəq de cəvahirəti mərkəz hisob kardedəbin. Im ərbobəti ictimai. Fərhənq kon karde. əyo jimon kardə odəmon hande imkanon ve kardedəbe.
Siyo marde[sərost bykə | səvoni sərost karde]
Versiyonədə qıləyən ıme Florensiya de çı Avropa co davləton dəmon ve kam be "Siyo marde" votə bə taun noxəşi qətə be XIV sasori çı İtalya odəmon fikron ovaxte səbəb be. İnsonon bə dini vəynə bin bə Zəmini jimoni. Çı rufon dınyoku, mardəbəpeştə jimoniku ve fikr doşone.
Jəqoyən votəkəson hestin "Siyo marde" dini əsəron maliyyəkarde təkon doşe. Imon İntibahi bıçi İtalyadə ofayə be izah karde zınedəni. "Siyo marde" pandemiya be i qılə İtalya ne həmmə Avropa qətəşbe. Əv bey bəzne İntibahi İtalyadə ofayə be ım məsəlon həmmə təsirşon bə.\