Intibohi Dovr
Intibohi dovr ijən Renesans (fr. Renaissanče, ital. Rinasčimento — «Tožə bə cahon ome») — ce Avropə fərhəngi tarixədə, ce mijonə sasor ijən nujə dovri fərhəngi mijonədə gylə mərhələ bə Həšinyštə de Dylə Avropə XIV sasori syftədə XVI sasori oxo əhotə kardejdə. Intiboh syxani ce italjənon humaniston nyvyštəšone (Čorčio Vazari). Bəj ysətnə məhnə XIX sasori fransyz tarixəkə Žul Mišle doəše. Adam Mets ǧejd kardəšbe bəpe ce Avropə Intibah Dovr syxan de Mysylmonon Intiboh Dovri syxani i vyrədə bynyvyšton.
Xysusijəton[sərost bykə | kodi sərost karde]
Ce Intibah Devri ovaxtə čəhət ce fərhəngi nujə dynjo məhnə səj odəmi bə nav dənoje. Bə antik mədənijjəti həvs ve bedə žogo byzyn əcəj «Tožə bə dynjo ome») bedə. Hežo yvrəjku — «Perəse» termin ofajə bedə. Tikəjən sərost – ijən bə dynjo omə junan de Roma fikron bə elmi, čəmijjəti, fərhəngi insonon ce Mijonə Sasoronədə bə sosial žimoniku ocke ro bə proses be.
Ym tožə fərhəng Avropədə bə sosial proseson goməki ofajə bə. Ce šəhəron jol be ce feodalizmədə nybə tačiron, sənətkoon əhəmijjəti veš kardəšbe. Əcəj bəpeštə insoni ozodəti əsas pegətətožə fəlsəfi ro — humanizm fəlsəfə ofajə be ro imkan bə məjdon oməj.
Šəhəronədə ce kilsə təsirədə nybə elmi vyron obedən. Nujə dynjo fikr ve šejon ce Antik devri fəlsəfəku pegətedə. Əjo humanizmi vinde bedə. Ce XV sasori mijondə kitob bekaj pəjdo kaj ce antik devriku mandə zynəjon Avropədə rə məšhur betəkon dojdə.
Firəngistoni, Almanijə čo Avropə kišvəronədə ym proses di be. Ce XV sasori oxojdə əv, yštə ən məšhurə mərhələ dəšedə. Ce XVI sasorədə Intibah devri idejon problemonyš bedə. Cymi bəpeštə ce Avropə fərhəngədə manjerizm de barokko ofajə bedən.
Əcəj rišə[sərost bykə | kodi sərost karde]
Veni tarixəkon hisobkardedən ce Intibah devri idejon yštə bynə XIII sasori oxojəd ce Florensijaku Dante Olivjeri (1265-1321) de Francesko Petrarka (1304-1374) nyvyštəjonədə, Čotto di Bondone (1267-1337) šikonədə pegətəše. Intibahi byci ə devrədə yštənən Italjadə ofajə be səbəb zyne bedəni. Bycimi goroš ve fikron hestin.
Junan de ərəbon zynəjon istifadə karde[sərost bykə | kodi sərost karde]
Kali aliomon iddia kardedən, bə Intibahi ro katalizator Həšinyštədə joddədə ve vaxte bekardə Bizansədə, Islam dynjoədə, kali kilsə kitobxanonədə mandəǧədimə nyvyštəjon pəjdo be junan de ərəbə zyvononədə bə kitobon bə latini pegordone ve təsir kardəše.
Junan de ərəbi elmi zynəjon i gylə Ispanjadə ne, həmən ərəb de junan dynjo əlaǧon goməki umutedəbin. Mijonə Həšipemədə hisob elmi ve inkišafyš kardəšbe ijən ym hisob zynəjon XIII əsasorədə Xac čangoništirakkardəkəson bə Avropə vardəšone.. ce Bizans Imperija 1204-inə sorədə səlibəkon de 1453-inə sorədə ce Osmanli Davləti išǧal karde, əjo bə universiteton dəvase əjo bə ce junanon alimon bə Italja še səbəb be. Im alimon klassik junan zynəjon, nyvyštəjon dyšdə bardšone. Det ym ružnə mandə klassik junan ədəbijjat ce Roma hugug de Bizansi koməgi mandə.
Ce Italijə sosial-sijosi sərostəti[sərost bykə | kodi sərost karde]
Ce Italijə oxonnə Mijonə Sasoronədə sijasi vəzijjət žəgo fikri bə məjdon bekardedə , davlətədə bə sosial-sijasi həvo bə inkišafi təkon doaše. Syftənə Italjadə i gylə sosial-sijasi sərrostəti nybe. Əv ve ašmardədə gədə davləton čo bəbe. Neapol kraləti ce davləti čənubi, Florensija Respublika Papa vilajəti dylə, Genuja Respublika de Milan Hersogəti šimal de həšinyštə, Venesija Respublikajən ce davləti həšipemə idarə kardedəbe.
Italja ym devrədə yštə de dyjo tičorəti məšǧul bə davləton Florensija de Venesija Respublika məšhur be. Im davlətonədə bə ozodəti bə inkišafi koməg bedəbe. Bəcəj goroš bənə Venesija jolə tičorət šəhəron ce Avropə intellektual mərkəz bəbin.
Tačiron dynjo ve vyrəku, ən vejən Levanteniku (Mijonə Həšipemə nome) nujə idejon, elmizynəjon ,nyvyštəjon vardedəbin, Venesija de həšipemə tičorətədə ce Avropə kəjbə bedə həmən əj bənə šišə vadoəvyrə zyndəbin, Florensija ipəg de čəvahirəti mərkəz hisob kardedəbin. Im ərbobəti ičtimai. Fərhəng kon karde. əjo žimon kardə odəmon hande imkanon ve kardedəbe.
Sijo marde[sərost bykə | kodi sərost karde]
Versijonədə gyləjən yme Florensija de ce Avropə čo davləton dəmon ve kam be «Sijo marde» votə bə taun noxəši gətə be XIV sasori ce Italja odəmon fikron ovaxte səbəb be. Insonon bə dini vəjnə bin bə Zəmini žimoni. Ce rufon dynjoku, mardə bəpeštə žimoniku ve fikr došone.
Žəgojən votəkəson hestin «Sijo marde» dini əsəron malijjəkarde təkon doše. Imon Intibahi byci Italjadə ofajə be izah karde zynedəni. «Sijo marde» pandemija be i gylə Italja ne həmmə Avropə gətəšbe. Əv bej bəzne Intibahi Italjadə ofajə be ym məsəlon həmmə təsiršon bə.