Avropə

Evropə gitə

Evropə — syxani sami zyvonondə Erep(jan Irib), “həši nyštə tərəf” məno dojdə. Finikijonku bə junanon davardə yn nom, junanzyvonədə “Evropa” byə ijən Egej dyjo kobəsondə bino byə kišvəron votə byə.

Tarixyš

Vjanə čang 1683-nə sor. Ym čangi nətičədə Avropə Osmanə Imperiə tərəfədə istylə beku ozod be.

Avropə əhəmijjətyš inən vyrəš, əhali inən fiziki čoǧrafijaku ne, xyvand buə odəmə resurson inən cəj xususijjətonku bəvə oməjdə.cok hozzo buə insonon ibarət əhali, elm inən texnologiədə nišoš doə bəvəšejon sajədə, igtisadi tərəfədən inkšofyš kardə inən barzə gyle žimon standarton rəsə.Təbii gajnəǧon kam buə Avropə, yn ikšofyš səros insoni gajnaǧon vočib xususijjəton inən mustəmləkətədi sistemi neməton ǧarze.Isətnə vaxtədə dynjo ən jolə zu mionə buə AIš-i xəlǧonən ve jolə nisbətədə Avropəvožonin. Čo-čo elmi inən texnoloži inkšafon i vejon avropəvožon tərfədə real kardə buə.Avropə kešvəron həm tərəfəd bəjəndy nez be məgsəd noe inən ym roədə xussusi mərhələ real karde Avropə Ibemon, Avropə zəmini səpeə zuj inən əhəmijjəti tikijan ziod kardejədəj. Avropə Bajdəǧ, Avropə Ibemon tərəfədən istifodə bedə.

Sardə čangi oxoj, detsə 1990-nə sori Avropədə dyjəndi fərǧinə sijasi-inən igtisadi sistemon hestybin.cyvondə gyle, ysən žieə buə plurialist demokratik sistem inən ozodə vyžor igtisadijjətyš tədbig bykə Kobəsonə Blok, čoglə isə Kominist ideologijə i partijə sosilaist sistem be. Əmma sosialist sistemi lider buə SSRI igtisadi inən sijasi sistem cy holo egynie bəpešt blok eme.Kanə sosialist blok kešvəron, igtisadi inən sijasi buə Kobəsinə bloki nez buə roədə čiddiə po šedoe binoš noe.Vepartijaninə demokratik sistemədə inən bə ozod vyžorə igtisadijjati ovašte həmonə kešvəron igtisadijjəti čiddi təsir karde binoš noe. Uzv inən integrasijə be Avropə Ibemoni kardə muračiət mysbət be inən dəvon AI arədə ve čiddi integrasijə bino noə be.Həmonə kešvəron gyle jolə poə Kobəsonə Avropə bə čangə ibemon NATO dəšəbuən inən dynjo təhlukəsizəti təmin kardeədə fəal hənək kardejdən.Byvonən 1990-nə sori syftədə čangə, igtisadi inən sijasi gutbon be yštə əhəmijjətyš gin kardeše.

Čoǧrafijə

Avropə tykə vyron xəremədə Nortkin bukə, nysoədə Marokko bukə, kobəsonədə Roki bukə, xəšəxuniədə Ural bandon səbuə vyrə hesob bedə.Ekvatorə xəttiku xejli bə xərem binobedə. Lokin xərem gutbi kəfšənon gyle kam poə bəj aide.Antarktidəku čo gyle gitəj ki, tropiki kəfšənon aid ni.Kobəsoni tərəfədə grinvic merdiani binobedə, yn merdian London megalepolisi aid buə geinvic šəhəri səpeku davarde gorə ym nomyšon noə.Bə čo giton nəzər Avropə vyrə tarixən xosəvyrə buə.Avropə hələ ǧədimə devriku nysoku, Nyso-Kobəsonə Asijə inən dy Xəremə Afrikə əloǧəš buə.Kobəsoniku de Xəremə Amerikə inən de čo materikon šə dyjoə ron səpe binobuə.Avropə Atlentik okani inə dy Xərem Biə okeani həmarze. Dyjokəno marzonyš ve poə-poə buə, dəšenə-bešənə be binobuə.cəj dyjokənonədə ve buxtə inən kerfəz heste.Imən ovi pandome dy okoriə əloǧodər dyjoəti perəse, vejə dyjoə porton bəməl ome səbəb buə. Dyjoku xəjli kənoədə, Temzə ru kəno binobuə London yn səbəbiku vočib port šəhəri pegardə. Dyjokənon ve tikə be i riə səku inən niməsəkuonən bəməl səbəb buə.gitə kəfšənon 25% səku inən niməsəkuon gətedə.Avropə dylə kəfšənon dyjonki ve diəro binobedə.Kobəsoniku bə dyjo 600 km, xəšəxuniku isə 1600 km təškil bedə.Avropə kešvəron vejni bə dyjo beše zyne gorə, dyjo kešvəron hesob bedən.

Xəremiku Avropə marzon Xərem Biə okeəni Norvec, Barens inən Sipiə dyjo ovon šyrtedə.Barens inən Sipə dyjo arədə Kolə niməsəku bino bedə.Xəreməd Novaja Zemlja, Frans Iosif Bumi inən Svalbard səkuon bə Avropə aidin.Atlantik okeəni inən cəj dyjon cy Avropə kobəsoni inən nyso gyd kardəše.Xərem, Baltik, Arə dyjo, Sijo inən Azov dyjo marzondə i riə kəš inən buxton bəməl omən.cyvonədə Biskaj, Fin, Botnik, Riga, Krym ǧejd karde bəbe.Avropə jolə səkuonədə isə Dyždə Britanijə, Irlandijə, Islandijə, Korsikə, Sičiljə inən Saridinjə nišo doe bəbe.Arə dyjo Avropə dyjokənondə ən dyždə inən ən nyǧylə dyjoe.In dyjo hežo tate(13 °č) inən bəcy kənoə kəfšənon təsiryš veje.Bymi səbəb isə tənysk inən tang čəbəllutarig xyrtədə nisbətən sardə okənə čərəjanon dəše nyzne gorəj. Xəremə Atlantikə de gamə čərəjanon təsiri Norvec inən Barens dyjon zymostonədə dəbidənin.Im kəmiəti hežo inkšofi be cokə təsir kardedə.Tikən nysoədə binobuə Sipiə inən Baltik dyjon isə zymostonədə dəbidən.

Vindedəšonki Avropə gitə bəštəməxsys cokə mevge buə gyle kəfšəne.Im bəštəməxsusəti əj ekvator inən gutb kəfšənonku, čo materikonku , čo okeanon gorə tike cokə vyrədə vyrəbe, dyjokənon marzon cok be izoh bedə.Tarixədə Avropə kəfšənondə insonon ve žimonyšon kardə, təsərrufati tərəfədə ve perəsən.cokə čoǧrafi vyrə, tarixi inkšofi nətičon əm rúž Avrpəš dynjo sijasi, ičtimai inən igtisadi žimonədə vočib rolk be vardəše rosniəše.

Geologijəš

Ce Avropə fiziki xəritə

Fiziki xəritədə ce Avropə xəšəxuni inən kobəson tərəfədə buə reljefədə fərǧon dy hostonəti zyne bedə.cymi əsos səbəb kəfšəni čo-čo poəon aradə buə geoloži inkšof tarixi xusisijjətonku pedo karde lozime.Bəcy gorə ki, gitə xəšəxuniəd ǧədim platformə, kobəsonədə isə čurbəčirə sinəd buə geosinkilinal strukturon inən čyvonə olatformon vejin.Ijo ən ǧədim inən kəfšəni gorə ən jolə tektonik struktur Xəšəxuniy Avropə platforməje.Platformə ǧədimə əsosyš Baltik inən Ukrajna kristallik galxanon sipəron šəkilədə bədim bešedə.Kobəsonə poədə Xəšəxuniə Avropə platformə Atlantik okeaniku detsə Sakit okiani dəroz buə Alp-Himalaj geosinklinali inən čyvonə platformon gyrd gətə buə.Platformon nisbətən sobit kəfšənonin, əvon hojm inən mionə bylyndiətiə bandon bab oməjdən.geosinklinalon isə zəmini tikən fəalə, hərəkətinə. gyvrəǧə kəfšənonin.Avropə nysoədə Alp bandon bunobedən.

Avropə reljefi bəməlome cominə devri bəsə omə materikə biəti dyždə təsiryš buə.Həmonə devrədə tožə tektonik hərəkəton təsirədə kəfšəni dim xejli rosbuə inən iglymyš sard be səbəb buə.Imən ve jolə kəfšənon biə žinton mande səbəb buə. Mytəxəssison žyǧo hesob kardən ki, cominə devrədə Avropə kəfšənondə coglə jolə biəti buə.Ən jolə biəti devrədə biə nyso marzon detsə 50° xərem pani omə beše zynən. Skandinavijə inən Britanijə kəfšənondə binobuə bion detsə 6 mljon km² kəfšənyš gətə. Nysoədə, Alp bandonədə isə bandə bion inkšofyšon kardə.cominə devri biəti Avropə reljefədə təeyryš rušin cidə.cəmə devri reljefədə biə reljefon bəzi rizon(moren tiron inən təpon) vinde bəbe. Xejli dyždə inən gədə golə colon bəməl omə, dyjokəno marzon dəše-bešəti vej buə.Reljefi dəgiš be səbəb tektonik hərəkəton ysən vinde beje. Bymi misal okornie gorə Skandivanijə nysoədə buə kəfšənon gədə-gədə barz be. Baltik dyjo nyso isə eme nišodoe bəznemon. Avropə kəfšənondə xejli okšiə inon fəolijjətyš buə vulkanon hestin. Fəolijjətədə buə vulkanon Arə dyjoədə dyjokənonədə, inən Atlantik okeani səkuonədə hestin. Apennin niməsəkəu kobəsonədə Vezuvi, Sičiljə səkuədə Etna vilkani heste.Islandijə səkuədə Heklə vulkani, tatə honion-gejzeron pešedən.Avropə nysoə kəfšən fəol buməlarzə zonə aide.Ijo ve jolə zu molik buə buməlarzon edən.

Reljefyš

Avropə xəšəxuniədə ve jolə kəfšəni ǧədimə platformə əsosi səpe binobuə Xəšəxniə Avropə hojmi bə gyrd gətedə. Yn hajmi dymyš i rijə barzəti inən ovəlyǧonədə ibarəte. Xəšəxunə Avropə hojmi kobəsonədə Baltik dyjo nyso dyjokənon dərozo vyrəbuə Mionə Avropə hojm vyrəbedə.Skandinavijə niməsəku xəremyš inomədə bandon , nysoədə inən xəšəxuni dyjokənonədə isə hojmon hestin. Britanijə inən Islandijə səkuonən aid yn kəfšənon Kaledon devri bəməl omə bandon inən hojmondə ibarəte.Avropə mionə poədə mionə bylyndi Vogez, švarstval, Mionə Massiv, Sudet bandon vyrə bedən.Nyso poədə isə merdiani dyrozi vyrə buə čyvonə bandə sistemon Alp, Karpat, Balkan, Prinej, Apennin bandon inən hojmon

Dylə ovon

Rujon

Avropə gitə inkšof kardə ruə šəbəkə malike. Ruon bə region nəzər gitə iglimiku, reljefi xarakteriku, geoloži gurlušiku ve aslije.Ruon voš, voə, biə, ovonku hard kardə. Hovzon gorə ruon bə se vyrə čo bedən.Avropə ruon vejni bə Atlantik okeani hevzə aide.čo ruon isə Xərem Biə okeani hevzə inən beaxar Kaspi dyjo aide.

Xəremə Biə okeani rubuən ruon əsosən voə inən voši ovon hard kardən, dyrozi sori ovyšon ve bedə.Zymostonədə xejli biə davastən. əvəsorədə isə pešedən.Ruon vejni kyrtin, bo gəmiəti kam bəvəč omojdən.Lokin cəvon ve jolə hidroenergi potensialyšon heste.Xəremə Biə okeani rubuə ruon dylədə joləti gorə Pecorə inən Xər Dvina ruon gejd karde bəbe.Xəšəxunə Avropə kəfšənədə eruə ruon beaxərə hevzə bu bə Kaspi dyjo inən Atlantik okeani hevzə aid buə Baltik, Sijo inən Azov dyjon rubedən.cyvonədə Volgə, Dnepr, Don, Ural, Daugava(Kobəsonə Dvina) , Neman ruon nišo doe bəbe.Əvon yštə sə Xəšxuniə Avropə hojmonku bu bylyndətionku pegətedən.Reljef kam mejilli be gorə axar zəif inən sokit be, ruon panə vadion bəməl vardedə.Im ruon zymostonə devrədə I cand mang biə davste, əvəsorədə peše inən tyvostonədə tənysk be xarakterike.cyvon dylədə Volga dyrozəti gorə Avropə ən jolə rue.cəj dyrozəti 3690 km-e.Kobəsonə Avropə kəfšənədə eruə ruon yštə binošon mionə inən barzə bylyndə bandonku, bylyndətionku pegətedən.cy səbəbəbiku benə axarədə tike gyvrəǧ, žinə axərədə isə gədə gədə rubedə.Okeanədə omə rutubətinə həvon de təsiri voš ve voe gorə ruon bolin inən kəmiəti krde vo cokə imkon heste.cəvon vejni zymostonədə dəbidən.In kəfšənondə eruə ruon həmmə Atlantik okeani hezə aide.cəvonədə Dunaj. Rejn, Visla, Oder, Elba, Sena ruon ǧejd karde bəbe.cyvom dylədə Dunaj Avropə dyminčy ən jolə rue.cəj dyrozi 2850 km-e.Dunaj həšt kešvəri kəfšənondə davərdə inən bəcəvon vejni ym ru bə dynjo okeani beše iglə ovə roe.Nysiə Avropə kəfšənondə Arə dyjo rubuə ruodə Roma, Po, Taho, gvadiana nišo doe bəbe.Ijo buə ruon vejni kyrt. Tipik bandə ruonin, bo gəmiəti bəvəč oməjdənin.Lokin dy iglim šəraiti əloǧədər bə kəfšənon ov doe bəvəč oməjdən.

Dərjacəon

Avropədə xejli dərjacə heste inən əvon čo-bərobər gələvolo buən.gitə xəremədə dərjacəon vejin.Əvon biə mənšədən.Skandinavijə, Finlandijə inən Kareliadə dyždə-hyrd həzogylon dərjacə heste.(Venern. Vettern, Sajma, Inari ).Ijo ən jolə dərjacə Ldogəje.Vejəov Neva ru əj dy Baltik dyjo, Svir ru isə nezədə Onega dərjacə dəckonidə.Sipiə dyjo-Baltik xəndəxi yn dərjacəonku Xəremə Biə okeani. Volkə-Baltik xəndəxi isə Kaspi inən bə Sijo dyjo še imkon dojdə.Nysoədə, Alp bandonədən xejli hyrdə dərjacəon hestin.(čenevrə,Boden, Balaton).Xəšəxuniə Avropə hojmi nyso-xəšəxuniədə nemekinə dərjacə Elton inən Baskuncak dərjacəon ǧejd karde bəbe.

Avropə kəfšənədə xejli biə kəfšənon hestin.Islandujə, Svalbard, Novaja Zemlja səkuonədə, həmən Alp bandon bylyndə tykonədə bion vejin.Bandə bion i vej ruon hard karde rol hənək kardedə.Lžon ym kəfšənondə ve vyrə gətedə.Karelijə, Finlandijə inən Belarusijədə ləžon lap vejin.Rusijə, Ukrajna inən Belarusijə kəfšənədə buə Polesje ləži panə vyrə gətedə. Dylə ovon dyždə təsərrufat əhmijjətyš heste.Lokin cimiku žyǧo Avropədə ruon inən dərjacon, inən čo hovzon muhavizə karde problemyš iminə dərəčədə buə vəzifəje.

Həvo

Avropə kəfšəni panə istigamətədə. jəni xəremiku bə nyso dyždə məsafədə bino bedə.cəj nyso poə həšiku tike vej gam sedə, nysoədə bə xərem gami myǧdor bə kam bedə.Avropə kəfšənədə həvo bə xəšəxuni tərəf dəgiš bedə.Im hol gitə bə okeani nez be gorə, hokim kulokon inən okean čərəjənon təsiri nətičədə bəməl omən.Xəremə Atlantikə čərəjani bə Avropə dyjokənon vardə nisbətən tatə ovon təsirədə bə həvo tike naməti varde hiss korde bedə.Im hol xususən yštəni Skandinavijə, Kolə inən Islandijə səku həvoədə nušo dojdə.Avropə kəfšən okeaniku omə kobəsonə həvon təsiri žiədə bedə.Im həvon isə Islandijə žinə inən Azor penə təzjig sahon təsiri žiədə bəməl omejdə.Zymostonədə Atlantik okeani səpe əsosən nyso-kobəsonə kulokon (Azor antiskiloni) dyšdə xejli voš-voə vardə inən həvo nam kardedə.Tyvostonədə isə xrem-kobəsonə kulokon(Islandijə skloni) xejli vovoš inən sərinəti vardedə.Avropə xəremi poə tike vej Afrikə həvon, Nysoə Avropə isə tropik həvon təsiri žiədə bedə.Avropə reljefən həvo bəməl oməjədə ištə təri nušo dojdə.Avropədə okeaniku omə dyjo həvo vej sə zynə bylyndə bandon nybe Atlantik inən Xəremə Biə okeanon həvon təsiri tikən zumand kardedə.Bylyndə bandon ce gitə nyso poədəj.Əvon bana itigomətədə vyrəbegorə okeaniku omə həvon vej se zyndənin.Həmoə. hojm mionə inən xəšəxuni poədə gami, rutubəti bə dylə ovašte i nov dəhliz roli hənk kardejdə.

Tempratur inən Vovoš

Pentono nišodobuə dy amilon təsiri, Avropə kəfšənondə tepratur inən rutubəti baxšbeədə jolə fərǧon hedtin.janvarə mangədə mionə tempraturi išo doə izotermon bə merdijan tərəf dəgiš bedə inən ym ənčəz nyso poədə panə istigmotədə šedə.Atlantik okeani inən Arəd dyjo dyjokənon +8 °č, +4 °č-ti janvar izotermi davardə.Skandinavijə niməsəkuədə dyjo marzədə 0 °č-ti izoterm dylə poən tərəf tikən bəjži egynidə(-8 °č, -10 °č).Xəšəxuniə Avropə hojmon Ural bandon tərəf kontinentaləti zijod bedə inən tykijan bəjžiə tempratur ǧejd sə bedə.Ijul izotermon panə istigmətədeə šedə, iglə dylə poənədə itkə xəremi-xəšəxuni tərəf šat bedə.Mionə ijul tempratur xəremədə +8 °č, Arə dyjokənondə +24 °č, +28 °č, Kaspi dyjokəno məzonədə +24 °č, Mionə inən Xəšəxuniə Avropədə +16 °č,+20 °č-e.Bandə kəfšənondə izotermon šeədə pesiəti bəməl oməjdə.

Atmosfer vovošon pajbaxšbe pidə həvo , pidəsə relješ šəraiti təsiriku ve bande.Atlantik okeani kənonədə xəšəxuni tərəf šenčən vovoši sori myǧdor inəncəj həmonə kəfšənədə pajbaxš be xejli dəgiš bedə.Ən vej vovoš dyjo həvo roj səpe vyrəbuə dyjokəno inən bandədimə kəfšənondə egynidə(1000-2000mm).Lokin bə dylə poəon tərəf šenčən okeanədə omə həvo transformasijə bedən, jəni yštə rutubəti gin kardedən kontinental bedən.Mionə Avropə hojmon kobəsonə poədə 800-1000mm, mionədə 600mm, cy gitə xəremə poədə 400-500mm, Kaspi dyjokəno məzonədə isə 250mm vovoš egynedə.Bandonədə vovošon myǧdar 1000mm-ku veje.Vovošon egynie mevsiminkuən aslie.Kobəsonədə, Atlantik okeani dyjokənonədə de dyjo həvo təsiri vovoši vej poə pozədə inən zymostonədə mangonədə egynidə.Xəšəxuniə Avropədə vovoši vej poə tyvostonədə, Arə dyjo dyjokənondə isə zymostonədə egynidə.

Mifologijə

Mifon gylejdə vote gorə Avropə Finike krali Agenari de Telepassani kinə nome.Bə kəli šəkil dəšə Zevsi tərəfədə bə Ida vitovniə buə. Zevsiku Minos, Sarppedon inən Radamant nomədə se əǧylyš buə.Nomyš gyle niməsəku doəbuə.

Hežo dyždə karala kəfšən inən impertorəti gofo buə yn niməsəku, sənaje inglabiku bə čo giton nisbətən tike gyvrəǧ har sahədə vej perəsə.

Avropə kišvəron

Almanijə • Andorrə • Albanijə • Avstrijə • Belcikə • Belarus • Bolgaristan • Bosnijə ijən Hersegovinə • Dyždə Britanijə • Cexijə • Danimarkə • Erməniston • Estonijə • Finlandiyə • Fyrəngyston • Irlandijə • Ispanijə • Isvec • Isvecrə • Italijə • Islandijə • Kipr • Latvijə • Lixtenštejn • Litvə • Luksemburg • Mačaryston • Makedonijə • Məldovə • Maltə • Monako • Niderland • Norvec • Azərbojčon • Polšə • Portugalijə • Gyrčiston • Rumynijə • San-Marino • Serbijə • Sijobandistan • Slovakijə • Slovenijə • Tyrkijə • Ukrajnə • Ursijət • Vatikan • Xorvatijə • Junanyston Ce bejnəlxəlǧi tərəfiku ǧəbul kardə nybyə, əmma ce BMT kali uzvon tərəfiku ǧəbul kardə byə kišvəron: Abxazijə • Nyso Osetijə • Kosovo • Turkijə Kipr