Vikipediá

Vikipedijə logo

Vikipedia (ing. Wikipedia) — internetədə ozodə, ce dynjo cand gylə xəlǧi zyvonədə de viki texnoloži cəmi bəštəxoši pesoxtə byə, əcəj pesoxtə odəmon pevylo kardə ensiklopedijəj. Cəj pesoxtomoniku žygošəj, mylxəs 2001-nə sori navonəni mangonku okoədəjonyš ružbəruž hejve bedə. Ym ensklopedijə ružbəruž tikəjən ve čər bedə. İnternetədə (Vikipedia) de texnloži cəmi koəkə ənhorə ozodə onlajn ensklopedijəj.

Taryx

Cəj bino 1999-nə soriku pegətə bedə. Ce lo sərredaktor ijən onəkəs Larri Senger ijən Bomis nomədə kompanijədə koəkə sərdor by lojro pulədə Čimmi Uels Viki texnoloži binoədə onlajn ensklopedijə tumo kardejro bə i čo rajsə oməjn. Cəj nomyšon Nupedija (Nu Pedija.čom)-šon nošone.

Nupedija virtualə ensiklopedija 2000-nə soriku bə ko dəšej. Ingilisi zyvonədə pesoxtə bə ym ensklopedija bənəj viki sajti zyne nəbi. Əcəj bino alimon ijən sənətkon əjo noə bə nyvyštəjon sərisof kardə be. Nupedijadaə nyvyštəjon noj ko elangero 2003-nə sori əcəj bastej roədə bə raj oməjn. Nupedija baste ləzədə əjo 24 təmom bə 74 osəǧandə nyvyštəjon hestbin. Binoš ce Nupedijaku pegətə bə Vikipedia ožə ensklopedija 2001-nə soriku internetədə bə ko dəše. Ce Vikipedia Nuperijaku fərǧyš əve ki,əjo har xonəxo dəše zyndə cəjo əjo nyvyštəjon sərostə karde zyndə. Əve ym ko bə vikipedia ovč ijan zangin be təkomyš doše. Ensklopedijə nom ce ingilisi texnolži “wiki “ syxaniku mandə.

Fəlsəfəš

Ce Vikipedijə onoə xonəxon Čimmi Uejls ijən Larri Senger sof bə čo fəlsəfə bešt dəbasəbin. Əvon dylyšonbe sof čo cəmisə gardə fəlsəfə, ce dynjo həmmə havərisə šə internet ensklopedijə onən. Ym ovardemon ovandin bej, kyrt gələ vaxtədə Vikipedika ce dynjo 25 sajton dylədə de cokə nomi čər be. 2009-nə sori ce ingilisi zyvonədə bešə Vikipedia internetədə ce dynjo ən ve handə sajton dylədə bə 1-nə vyrə bešə.

Tispironyš

Vikipedia ce hukməti nybə onemoni bə ce Vikipedia Fondi nomo soxtə bə Cəsponiə ensiklopedijaj.

Vikipedia bənəj Britannika ǧəzinə cokə koš əve ki,har xonəxo əjo bə nyvyštəjon zijodə ja kam karde zyneje.Ym ko bə məxloǧe ve xoš omedə. Ce ensiklopedija səjnə tələb əve ki,ijo nyvyštəjon ijan bə nyvyštəjon kardə zijodə de nejtralə (NPOV — Neutral Point Of View) cəši diə kardeje. Mylxəs ijo bənəj “ Lankon gyrd recinə šəhəre” əlejdə syxanon nyvyšte əbyni.

Nyvyštə məǧolon bəmal ome

Ce Vikipedia məǧolon canədə byvotoš hostonin ijən əvon HTML- i səhifonədə žəgoən jolə zynəj tələb kardəni. Dylədəbəjon soxte, ovašte ijən šəkilon zijodə karde, šablonon ijən əlejdə funksijon avtomatisə noj bəpeštə məǧolon kyrt gyləj vaxtədə soxte bedə. Bežo-bežo niki wiki (wihiwihi) ce havajožon zyvonədə bənəj “rə” “cysk” “cəsponi” bəsə dəšə bedə. Kəjnə bedəbu bybu yštə nyvyštə har gylə məgalə de nejtralə cəši cəj səvoni nišo bydənən. Ym ce viki bə rodoəkəson bəšmə nyvyštəjon doə moljəti lyskəjən cəvon cəšədə bə pe rost bəkaj,bəšmə bovə zijod bəbe. Səvonon de kəno ovaštemoniro “ Səvon”, “Bintoni ovaštemon”, “ Votəjon” sərlondə bašmardənən. Ymružnə ružədə žəgoən dastpocətiəti nybə bešo bə gylə jolə iškil pegarde be bəzne. Ə iškil ce har ənyvyšti xyvadəti həxe. Ehanə šymə zijodə kardə nyvyštəjin ja šəkilon pešə cəjon nymolero əcəj xyvandi həzo-həlbət nišon doj lozime, əj nišon bydənən.

Bo tožə məgolon soxtero dastgətemon: Tožə məgalə nyvyštero “ Məgalə soxte” dygmə səšyn. Yštə səcynjə sərlo ə məgalə redaktə kardero bə əlejdə səhifə obəvaštejon. İjo ce məgalə kəfə dəǧandedəš “Səhifə ǧejd bykə” nomədə dygmə səcynidəš cəjo əj bə Vikipedia ovyštynidəš. Ce Vikipedia həmə imkanony omute pidəbu,bəvədə bə “ Ədəbijat” nomədə latə dəši,əjo ce ingilisi ijan ce urusi zyvonədə bəjəndy mandə nyvyštəjonədə oko doj bəzyneš.

Yštə zynəjon baxš kardejədə

Ce imformasija ozodə baxšə karde ko hələ de ce Tim Berners-Lee-ku 1989-nə soriku veb-texnoloži (World Wide Web) tumo kardeədəj cəšəvədəš gətəšbe.Hežo by kojro iminə sərbəst (browser) soxtə bə veb-səhifə nišo doj,həmən əvoni redaktə karde girəvə hestbe. Mande pešo ce interneti de tovi bə nav še, žygo ohož karde veb medijaš navonə fəlsəfəkuš diəroš kardyše. Tim Berners-Linini yštənyš bəštə giš žygoš gətyše. Votyše 2005-nə sor əcəj ideja bənyj bə vyrə rostnijə sori jodədəš mande. Coknəj binim həmonə sori yštə famemoni ijan zynemoni bo baxš karde nočədə bə kəson ,blogon,vikion ijan de podčaston internetədə bənəj ovəjzi mə mijonyšon vardyšone. Hežo šymə handə ym nyvyštəj cə ovəjzi vardə hyrdə rurytədəj.

Ce programi ehdəku omej

Ce Vikipedia tumo karde ijən əj səbəro nojro bənəj progragm–mexanizm bənəj ČMS MediaWiki nomədə tispiri oko doə bedə. ČMS –i okoədəjonədə ce veb-sajti dylədə texnoloži ijən informasija dastə bə ičo dastgirəti kardero bə raj omemon heste, ymyšon cəšəvədəšon gətəšone. ("MediaWiki" syxan multimedia ijyn wiki syxanonku bə mijon bešən).

Ce MediaWiki program Mangus Manke nomədə gylə almana tələbə tumoš kardəše. Navədə Perili zyvonədə UseModWiki nomədə programi oko dodəbinsə,pešo PHP zyvonədə nyvyšte bə raj oməjn ijan bəj MediaWiki nomi nodən.

ČMS MediaWiki nomədə ozodə programon oko dojdən cəvonədə interneti məholədə veb-səhifon bə mijon vardən.Bo ČMS MediaWiki tispiri programi cəšəvədə gətə bə ehdon:

• Veb ənčomon : Apačhe ja əcəj YYS;
• PHP-i 5.0 ijan pentonə tispiron.
• Ce dooəjon səvon (VB) –i server – MjSGL 4.0 doəjon bə rijə noj tispiron (VBİS) ijan əcəj pentonə tispiron.
• Postgru SGL 8.1 ijan pentonə tispiron.

De Viki texnologijə tumo kardə bə veb-səhifon rijazi dusturon dəǧandejro bə server LaTeX, Dvips ijan YmageMagičk nomədə programi dəǧandejən hukməne. Əjən bə cəšəvədə gəte coke ki,de PHP 4.0 programi iglə Media Wiki 1.6.8 tispirədə programi ko karde bedə. De VB nomədə programi rohət bə ro šejro PHP (MjSOL) ja PHP Pg Admin (Postgres) nomədə programon oko doə bedə.

ČMS MediaWiki programon bino noj ce veb-səhifon bə ro doje. MediaWiki veb-sajtonədə janbəjan šəkilonən de multimedija fajlon ko kardən.Programyšon bo dyždə serveron dastə žicəši gətə bə. Həddisə-bisot ve okoədon ijan ce dyždə viki-sajtonədə MediaWiki kešy kardemoni dastigirəti dodə cəjoən bə Sguid proksi-serveriku oko dodə.

Ehanə navonə vaxtonədə ym ČMS MediaWiki iglə bo Vikipedia žicəši gətə bəbesə, pešo ce tispiriku GNU lisenzija binoədə Wikimedia Foundation Ynč. Ce hukməti nybə onemonon cand gylə yštə bino kardə loondə okošon došone. Wikimedia Foundation Ynč. ce hukməti nybə savdykorə onemonon nomo 2003-nə sori ijunə mangi 20-də Čimmi Uels nomədə odəmi soxtyše.

Ce onemoni serveron AİŠ, Avropə, Nysoə Korejadə bərǧəror bedən: 300 gylə server Floridadə, 26 gylə server Amsterdamdə, 23 gylə server Nysoə Korejadə bərǧəror bedə.

Ym serveron MjSGL VBİS–i dastədə bedə, əv ym serveron rojsə nodə cəjoən ki, ijo dəǧandə bə har gylə nyvyštəj gony-syvyk kardə əvoni serverədə haštə. Nyvyštəjo Apačhe HTTP nomədə serverədə ogətə bedən. Ce Apačhe serveri okoədon parson binoku ce VB-ku rymuz zyndə cəjoən de MediaWiki programi bə okoədon vyǧandən.

Yštəni ǧejdijato dənovoniə okoədon parson ijan sənibəton doə parson ce Sguid serveron nomo omyštə (emal) kardə bedə.

Cəvon fajəmandəti ce Apače serveronsə 75% fajənine.

MediaWiki bo internet žicəši gətə bə əlejdə programonsə fojdənin texniki xətoš nybə programe.Əve xəto həmə araku bekardə nybə cəjon ym ko žicəši onygətə MediaWiki programon bo že məsləhət zynə bedəni. By kojro ce Vikipedia serveron de bexətoə tispironro cəvon ehdə omə bə. AİŠ-i Florida nomədə štatədə bərǧəror bə serveron bexətoəti ijan bəcəj kojro Wikimedia Foundation Ynč. hukməti nybə onemoni tərəfo ha sor tosə sa həzo dollar pul čo kardə bedə. Timsal,2005-2006-nə soronədə bo aparati dərhəl vardejro 430 həzo dollar,bo hostingiro 200 həzo dollar pulyšon xarčyšon kardə. Onemon ym pulon ce İnterneti okoədon vyǧandə pulonku begətedən.