Tolyšə ədəbijot

Tolyšə ədəbijot — tolyšə zyvonədə ədəbijot, ja tolyšə myəllifon tərəfiku nyvyštə byə čo zyvononədə.

XIII-XV əsr

Tolyšə zyvonədə nyvyštəšone Zahid Gilani, Səfiəddin Ərdəbili, Pir Šərəfšah Dulai Taleši. Bəbe vote tolyšə šairəti bino byə de Səfiəddin Ərdəbili šeiron, de əcəj fəlsəfə fikron.

XVIII əsr

XVIII əsrədə tolyšə zyvonədə šeir nyvyštejdəbe Mollə Siroč.

XIX əsr

XIX əsri mijono tosə oxoj Lankonədə "Fovčul-fusəha" məčlis onoə be. By məčlisədə xəjli odəmon šeir nyvyštejdəbin.

XX əsr

Ysətnə ədəbijot

Ymružnə tolyšə ədəbijot — XX əsri 80 - nə soron oxojədə Azərbojčoni Millijə Hərəkoti (Tolyšə Rostbemoni) vaxtonədə lonəjnə šəroit bə məjdon oməj tolyšə ədəbijoti ozavzije, cəj sənibəton rost bejro.

Lankonədə sənibəton bə fəolijət dəše ədəbijə məčlis “Fovčul-fusəha”. Zumand bej Lankoni Ənyvyšton Ittifoǧ, vej bin cəj bə tyrki – bə tolyši nyvyštə uzvon. Bino bin “Rušnə” tolyšə poezijə məšǧəlon. 90-nə soron lap syftəku Tolyšstoni mərkəzijə šəhron (Lankoni, Ostoro, Liki, Masali ) rəjonə rujnomonədə dərč kardə bin tolyšə səhifon.

20.02.1992-nə soriku bino kardyše bə capi rujnomə “Tolyši sədo”, šəhr Bokujədə tolyšijədə bə efir beše 15 dəǧiǧəjnə (?) rədiodojemon... cap kardə bin ce tolyšə šairon šerə, nəsrə kitobon... Tolyšə maholədə dəb egynije bə tolyši hande-nyvyšte, bə jolə hərəkot ogarde tolyši umute ijяn gəp jəj: tolyšə mynəvvəron, rušinfikon bino kardyšone bə tolyši hande-nyvyšte. Tov pegətyše tolyšə hynəsənəti ovči: tolyšijədə nyvyštə bin tojə mahnejon, bešin bə məjdon bə tolyši handə muǧənnijon. Bə tolyši handə be Baloǧlan Əšrəfovi, Čavad Rəčəbovi, Israil Məmmədovi, Səməd Tolyši ijən čo sənətkon məšhur bykə. Zumand be ce xanəndon de myasirə tolyšə šairon əloǧə, tolyšijədə nyvyštə, məčlisonədə handə bin cok-cokə ǧəzəlon. Hətto Tofiǧ Ilhom yštən šer ənyvyšti, bəj mahne pejəǧandi, ədəj bə muǧənnijon. Ha jyǧo-žyǧo, bə musiǧi ən nezə janr - bo ǧəzəli po obəj Tolyšədə... Tolyšə ədəbijoti sənibəton intišorədə - ce tožə ədəbijə janron bə məjdon bešejədə vejə zəhmət byəšone se gylə dij šairon, rušinfikon - “əhli-urfonon” (Šəǧoləser, Šilvo, Ǧyzlyvo). Hejo cə unvonono bešə šaironin tolyšə ədəbijotədə inǧylob bykə sənətkonən. Hənijən rost bəbe həmon mərkəzon ədəbijə məktəb hisob karde. Boci ki, ymružna tolyšə ədəbijoti ən jolə ustodon perəsən by ədəbijə məktəbonədə: gyləjni sədə šejdən Vəlišah Əlijev, Rza Musajev, Mirtəǧi Xilgət, Fikrət Əsǧərov...(Lankon, Šəǧoləse); gyləjni navədə šejdə Əli Nasir, Namig Sadyxov... (Lankon, Šilvo); cə gyləjni sədə mandejdə Tofiǧ Ilhom, Xanəli Tolyš, čəmal Lələzoə... (Masal, Ǧyzlovo). Dəvardə əsri 80 –90-nə soronədə bə gijəl omə millijə hərəkoti navədə byšon byən esətnə tolyšə šairon. 1988-nə sori 17 nojabriku jyǧo millijə hərəkoti nyǧo bydə byən tolyšə šairon. cəvon dylədə 70-80 sinədə byə Əbdul Rza, Xanəli Tolyšən hestin, 30-40 sinədə čyvonə Mirtəǧi Xilgət, 20-30 sinədə Azər Tolyš, Ehramən... Sininə šairon čismən bə cəš pijən cidənbu, fəǧət rufən hejo čyvonin, esətən romantikə əhvolədə əsəron nyvyštejdən.. Bo Ozorbojčoni, tolyši səjvonəti, bo Xərəboǧi ozodəti myborizə bardə tolyšə šairon yštənyšon hejo myborizə čəbhədə zynəšone, pi bybun, čyvon bybun, bə harujnə hodison yštə mynosibəti ifodə kardejdən: yštə šeronədə, myhozironədə, məktəbonədə, dərsonədə, cajxononədə, har sahədə, har vyrədə... 30-nə soronku jyǧo ustodon ustod Zulfugar Əhmədzodəku, Myzəffər Nəsirliku omə əhvol-rufijə esətən dəvom kardejdə...XX əsri oxonə soronədə, tojə əsri syftədə nyvyštə byə šeron handeədə ijən jəǧyn kardejdəš ki, tolyšə šairon ilham bəsə pojsəj, šairon dyl si bejdəni nyvyštejku. Bə hodison tat-tati mynosibət nišo dojdən, devri aktuolə myvzujon bə ǧələm səjdən, məmuron ijən xəlǧi arədə še-še nyǧyl byə dəryjijə dəon vindejdən, həraj kəšejdən. Təhsili negativə tərəfon, devri bə mynəvvəron, alimon, miəllimon, bə səvodi kardə zylm, bə maarifi bigonəti dojnejdə šairon dyli. ǧəlpə diplomon nišone hisob, dyzdon, saxtə koon, xəlǧi bə dast dənoəkəson, narkotik, kisibəti, pijəcynəti, besəvodəti məmləkəti bənə myryti eryznejdə, hardejdə, əmma ni cymi vəj bygət. Fik bydə ni bə əsyl alimon, miəllimon, sənətkon. Xəlǧ vəši-təši mardejdə yštə kədə, dast okardejdə bymi-bəj. Ciki heste pešt, «daj», pul, rəšvə dojdə, dəšejdə bə nav, šejdə bə vəzifə. Bəmə rəhbərəti kardejdən beǧabiljətə, besəryštə, bebynə, besəvodə dumbylyšton. cəjo votejdən: "Ozorbojčonədə elmi inkišof ni, ixtiro, kəšf ni, dynjo ən befərə məmləkətonsən bə dumo mandejdəmon”:

De tarifi kardən dəvə, 
Besəvodi dojdən bə və...
“Dy kərə dyj” nyznəkəson
Egynjən bə puli ǧəzon. 
Hykm doedən korə pəson!
Bə səvodi čyr dojdənin! (Xanəli Tolyš)

De čəsorəti vote bəbe ki, Əli Nasir ymružna tolyšə ədəbijoti bəjjijə timsole. Əli Nasiri bə Ozorbojčon Millijə hərəkot ome, tikəj bədigə bə Tolyšə Millijə hərəkoti lider ogarde, tribunə šeron nyvyšte, inǧylobijə hərəkotədə fəolə širkat karde, 1990-nə sori janvarə mangi Lankoni hodisonədə fəolijət nišo doj, bə həbs šodoə be, bə Rusijə romə be, 1993-nə soron TMMR hodison bəpeštə sənibəton gətə be, 7 sor zindonədə hyte, cymi bəpeštə xəlǧi arədə, rujnomonədə, interneti sajtonədə bənə xəlǧə šairi, bənə tolyšə lideri, bənə jolə šəxsijəti, esə bənə Tolyšə Mədənijə Mərkəzi sədri bəštə xəlǧi de dylysyxt xydmət karde , ymon həmməj, kam ja ve dərəčədə har tolyšə šairi tərčumeji- holin. By sahədə de Əli Nasiri i restədə mandejdən Tofig Ilhom, Xanəli Tolyš, Vəliša, Sohrab Əhməd, Əhəd Muxtar, Čəmal Lələzoə, Čavanšir Pensəj, Zabil Mədoj, Nəriman Əǧəzodə i. č. tolyšə šairon. Əvon lozimə vaxtədə xəlǧi navədə šən, deštə otəšinə šeron, gəpon, nytǧon, himnon ǧəfləti hano pekardəšone millət, boštə həxi-huǧuǧi mydofiəro, mybarizəro pekardəšone, vošnijəšone. cəvon inǧylobijə šeron, hərajinə nytǧon rujnomonədə dərč byən, bə dəftəron-bə vərəǧon ovoštynijə byən, zyvononədə əzbər byən. Həbsxonon, təčridxonon, sərhədon, tənə-tohməton, məhrumijəton ( kosibəti, ninybe, bekoəti...) səj zynəšonni cəvon və, tolyšə šairon sədo Rusijəo, Irono, Varšavəo, Munheno, Londono, Vašingtono, ... dynjo čo məmləkətono, čo šəhrono bəštə xəlǧi rəsə, sərhədon dəvardə, divonyš syndynijə, maftulonyš osyndynijə, zinčironyš syndynijə, de dəhytən bəštə unvoni. Halijədə tolyšə šairon fəolijət nišo dojdən dynjo har vyrədə. Vaxt hestbe, de rujnomon, rədion, kitobon vositə pevolo bejdəbin cəvon sədo bə dynjo har vyrə, esə internetədə sajton, portalon bə tolyši nyvyštejdən-handejdən, tolyšə mədənijəti, hynəsənəti, ədəbijoti, zyvonšynosəti, taryxi, elmi, sijosi... sahon otyrnejdən, tojə-tojə tədǧyǧoton, əsəron bə mijon nojdən. Tolyšə xəlǧi fidoijə mynəvvəron bə har təzjyǧon, ǧədəǧon, zylmon durum harde-harde yštə xəlǧi hestomoni bə dynjo bəjon kardejdən. Zabil Mədoj, gəzənə, Səftər, Baloǧlan čəlil, Məmmədi Tapdyg...(Rusijədə); Əli Nasir, Bəxtijar Rušin, Talybi Šahan, Ehram, Azər Tolyš, Zahir Əzəmət, Əsab čəbijev...(Bokujədə); Məsud Devrani, Ibrahimxəlil Sovgat, Mehman garaxani, Mərasim Hačyzodə, Nəriman Azəri, Sahibi Əhməd, Fərmon Zohrabi, Həbibi Hejbət,... (Ostoroədə): Baləddin Vešo, Nəriman Əǧəzodə, Tofig Ničot...(Likədə); Xanəli Tolyš, Akif Soltan, Əkbər Paša, Əbdul Rza, Čabir Nəsir, Čəmal Lələzoə, Məšədi Sadyx...(Masalədə); Vəlišah, Rza Musajev, Mirtəǧi Xilgət, Jadulla Sajad, Elxan Tolyš, Samirə Əmiri, Xanəhməd Nahid, Mirhejdər Bəšəru, Guluš Xəlilova...(Lankonədə) jimon kardə šairon ymružna tolyšə ədəbijoti təmsil bykonin. Bə rəhmət šə šairon məxsusi ǧejd karde səvobe: Ostoroədə Əhəd Muxtar (Kəkəlos), Čavanšir (Pensəj), Masalədə Bəhmən Saleh (Amburon), Tofiǧ Ilhom (Ǧyzlyvo), Lankonədə Šəkər Aslan (Bolədi), Sajadulla Nemətov (Čil), Əmir Əjubi (Zəvilə), Huččətulla Məmmədov (Mamustə)... ymružnə tolyšə ədəbijoti zumandə bynovonon byən. Bənə Zulfuǧar Əhmədzodə, Muzəffər Nəsirli, Əhəd Muxtari, Tofiǧ Ilhomi... karifejə xələfon byə bəpeštə bənə esətnə šairon zumandə sələfon- varison be təbiijə hole. Dynjo, vətən, təbiət, mehibbət-nifrət, vəjə-telə, jimon-mag, xəj-šər, rušnə-zylmot, ǧəddorəti-mehribonəti, xəinəti-sadyǧəti, šəhidəti-fərorijəti, čonbozəti-nomerdəti, xysus-əbaxšəti i. č. mənəvijə ǧənoəton esətnə tolyšə šairon lirikə ǧəhrəmoni norohət kardə mətləbonin.

Čo vyrəj lo myni čəzb kardedəni,
Vətəni bylbyliku az byvotym.
Čo zyrno bəmy hic ləzzət dodəni,
Guš bydə az bəjo "Šahnaz” byvotym.
(Akif Soltan)

Har milləti dynjo dimədə zynejdən de kali əloməton: barizə adət-ənənon, məišətə dastkoəti, etnografikə xosjəton, kijəsə hardemonon, libos, vindemon, əxloǧijə məzijəton, mənəvijə kejfijəton... Tolyšə šairon de čiddi-čəhdi yštə xəlǧi hartərəfə edaštejdən bə dynjo: həm decəj mysbətə syfəton (pokəvonəti, jurd bastəti, Xydopərəstəti, xyjzondorəti, dustətiədə - həmroətiədə sadyǧəti), həmən decəj mənfijə əloməton (bə elmi-sənəti umute kyvoləti, əvoməti, sojəti...). Həm bənə pedagog - miəllimi, həm bənə alim - vejəzyni, həm bənə šairi - sənətko, həm bənə sipiriši - navəjəni tolyšə šairon ve pijejdəšone ki, tolyšə xəlǧ bə elmi - maarifi mehibbətin bybu, bə elmi - maarifi sutemon byubu cəmə har tolyšə hyrdəni dylədə... Imružna tolyšə šairon myvzu mənzərən ve-ve geše: 1) ašiǧonə- lirikə poezijə; 2) tolyši xəlǧə məišət, sosialə jimon, gon-bəd dəvardə rujgori təsvir; 3) tolyšə xəlǧi adət-ənənon, mədənijə, mənəvijə, əxloǧijə sərvəton, millijə mentaliteti tərənnum; 4) myhočirətədə-ǧurbətədə jimonbykə hyrdənon-xyjzonon əhvol; 5) inə zyvoni tərif, təbliǧ; 6) nezə odəmon: inə, dədə, nənə, hovə, byvə... bədiijə obraz; 7) mangurtə məmuron ajbəjorə obraz; 8) fəlsəfijə- didaktikə ǧənoəton; 9) bo əǧylon nyvyštə byə əsəron. Tolyši ymružna ədəbijoti ən jolə poə tənǧydijə əsəron, satirikə šeronin. Kijonin, komonin ymružna satirikə tolyšə šairon hədəfon? Əvon bə kijon nifrət kardejdən, bə kijon hestyšone rəǧbət ? Həvojbəhə, myftəbəhə, dəl-dəli ənəvon, de ələməpylo dust bygəton, bo məmuron dyvəlunə byəkəson, arəsozbykon, arə bəjəndy byjənon ("Myni bybaxš, bibizoə”); ǧəlpə ko bygəton, ǧəlpə diplom bystənon, mijongəzon, kamfyrsəton ("Ozələ mamu”); movardəruj, noməruj, vəjə, kojə... de har jyǧo vonon čəmati oəcynon, ryšvəxoron, "mədənijə pijəcynon”, "məmurə rodaron” ("Noməruj”, "Syganə fol”); kaštevonə kəxyvandon, vyjorə jenon, hyrdəvat əhvaton ("Musjo Šanisə”), vyjorədə, məčlisədə, kujədə, kucədə, roədə, kədə, so-bədə bəjəndy rast omə, syxanəkə, ǧyjbətəkə, votvojə pijəjenon, pijəmerdon, kəxyvandon, kəsojbon ("Vyjorə sybət”, "cymyku pensijəj”); kujəsədə, kucəsədə, cajxonədə, boǧonədə səbəsə bydə—domino, nərd, šahmat , šaški hənəkkardə bekoə - bekorə merdon, avərə čohilon, nimovə siprišon ("Mandedə”, "Šinəcaj”, "Koj bədənyš...”) ... ymonin ce tolyšə šairon, satirikə šeron nyšongon, cəvon ofəjə mənfijə obrazon. Imružna tolyšə ədəbijot hejo jalinə poezijəo iborət ni: Ədəbijoti nəsr, dramaturgijə, tənǧydəvonəti, ədəbijotšynosəti sahonən hestin, həmən mytəmodi inkišof kardejdən. Tolyšə nəsri sahədə ǧələm jə ənyvyšton vejin: Sejfəl-Muluk (Sejfulla Əsədullajev), Dadaš Həsənizoə, Əmir Əjubzodə, Məmmədi Mirzəki, Nəsiri Əlimərdan, Talybi Šahan, Əšrəfi Sərxan, Bəhmən Saleh, čəmal Lələzoə, Əli Nasir, Əsədi Šahlar. Baləddin Vešo, Əli Əmiri Rzajev i.č. kəson ymružna tolyšə nəsri nominə šəxsijətonin. canədə bədiijə-nəsrə kitobonən cap byən: Əšrəfi Sərxani “Boblə do”, Bəhmən Salehi “Lampə”, Talybi Šahani “Ǧyzylədə təmə”, Čəmal Lələzoə “Cəmə di əhvoloton” tolyšə nəsri ən cokə nymunonin. Firidun Əslansoni “Mir Həsən xan” tarixijə roman tolyši nəsri taryxədə ən jolə hodisəje. Tolyšə draməturgijə nisbətən čyvone, həlbəttə, de teatri, de səhnə vositə bə mijon noə byə dramnəvisə əsəron tolyšijədə kam nin, cəvon dylədə orijinalə əsəronən, iǧtibosonən, tərčumonən hestin, hətta Lankoni Devlət Dram teətrədə, məktəbi, kolleči, dij, šəhri mədənijətə kəon səhnonədə tolyšijədə ve əsəron bə səhnə noə byən. Tolyšə dramnəvisə ənyvyšton dy kəsi məxsusi səkyrt doj lozime: Akif Soltani (jumoristə ipardon) ijən Bəhmən Salehi ("Pərivyli əfsonə” pjes-ssenari). A. Soltani ipardəjnə pjesonədə ("Kubra xalə”, "Əčəb šinə kuje”, "Nənə, cal, bəšty ǧybon, Bakinski”, "Cy kəxobije, beabru byə čonym” i. č.) personajon zyvonədə bə tyrki-tolyši gəp jəj pəjdo kardəše yštə bədijə ifodə.. Bəmə jyǧo omejdə ki, ym nodyrystə koje bo jyǧo nyvyštə həmə myəllifon. Bəs ədəbijə zyvon? ǧajdə yme ki, myəllif mənfijə personajon zyvonədə bə šifohijə zyvoni zu doj bəzne, əmma myəllif yštən fəǧət ədəbi zyvonədə gəp jənine. Imružna tolyšə ədəbijoti inkišof bykə sahon gyləjnijən tənǧydəvonəti ijən ədəbijotšynosətije. Dəvardə oxonə 20 sorədə bə tolyšə ədəbijoti, bə folklori təhlili, bə tolyšə šairon jimoni, bəcəvon ofəjevonəti ve məgolon, rajon, mylohizon nyvyštə byən, rujnomonədə, sajtonədə dərč kardə byən. Roste, de ədəbijə tənǧydəvonəti dastko byə , ədəbijə raj, mylohizə nyvyštəkəson dylədə pešəkor nybə myəllifonən hestin. Əmma əvon jivnijəšone tolyšijə tənǧydəvonəti, jolə dastək byən cəvon rajon, mylohizon tolyšə ədəbijə tənǧydəvonəti inkišofədə. Ələmdar Məmmədzodə, Hilal Məmmədzodə, čəmaləddin Rəhmanov, Əhəd Muxtar, A. Bajrami, Tehran Əlišoǧlu, Ilǧar Oručzodə... ce Zulfuǧar Əhmədzodə, cəj šəxsijəti, ofəjevonəti həxədə nyvyštəjon, Hilal Məmmədzodə rujnomə “Tolyš”i 8 numrədə dərč byə ce tolyšə šair-ənyvyšton həxədə silsilə məgalon, Bejtulla Šahsoji, Barat gasymovi, Hilal Məmmədzodə, A.Bajrami... tolyšə folklori barədə tədǧiǧaton, Fəxrəddin Əboszodə can gylə tolyšə šair-ənyvyšton (Tofiǧ Ilhomi, Jadulla Sajadi, Vəliša, Əli Nasiri, Nəriman Əǧəzodə, Əmir Əjubi, Səftər Aǧajevi...) həxədə rajon, Əhməd Səmədovi (ce čəmal Lələzoə), Xanəli Tolyši, Mehman garaxani, Bəhmən Salajevi (ce A.Bajrami), Əšrəfi Sərxani, A. Bajrami (Xanəli Tolyši), Məzahir Əhədovi, Čavanšir Xansyvo ijən čo myəllifon ce tolyšə šair-ənyvyšton həxədə, cəvon ofəjevonəti, šeron, əsəron barədə nyvyštəjon ce tolyšə tənǧydəvonəti ijən ədəbijotšynosəti tərkibə vəslonin.

Səvonon

Ədəbijot

1) A. A. Bajrami. “Gənčinəti əndozə”, B. 2008.196 səh.
2) “Lankon”, ružnomə dast, 1990-1994.
3) “Tolyš” № 10, 2002-2003.
4) “Tolyši sədo”, rujnomə dast, 1992-2007.
5) <tolishinfo>, 2010.
6) <tolishpress.org>, 2010.
7) “Šəvnyšt”, ružnomə, 1- 14, 2006-2008.