Tolyšə zyvon
| Tolyšə zyvon | |
| Səhejə nom: | Tolyšə zyvon |
| Kišvəron: | Azərbojčon, Iron, Urusijət |
| Məholon: | Lankon, Ostoro, Lik, Masalon, Vargədiz, Piləsəvər, Həmošəru, Səljon, Natəcolə, Saatly, Sabirabad
Ostoro (Iron), Ləvəndəvil, Hiran, Həvig, Cubər, Lisar, Həštpər (Taleš), Əsalem, Pərehsər, Rezvanšəhr, Masal (Iron), Šandermən, Punel, Makləvan, Masuleh, Anbəran, Nəmin, Piləsəvər (Iron), Gərmi, Parsabad, Xəlxal (Heroabad), Həšjin, Kəlur |
| Rəsmi status: | |
| Syxan kardəkəson həməjəvo ašmard: | 3.500.000 — 4.500.000 |
| Rejting: | |
| Ǧəzijə | |
| Kategorijə: | Hind-Avropə Xyjzon |
Hind-Avropə Xyjzon
| |
| Nyvyštəj: | latyn, kiril, ərəbi |
| Zyvoni kilid | |
| QOST 7.75–97: | tal 650 |
| ISO 639-1: | |
| ISO 639-2: | |
| ISO 639-3: | tly |
| |
| Dijəkə: Portal:Zyvonon | |
Tolyšə zyvon — cy tolyšon zyvone, cy Hind-Avropə zyvonon xyjzoni dylədə byə ironzyvone. Tolyšə zyvoni barədə ve alimon yštə syxanondə vote bəbe ki, həmmə iglə rajədən. Əhməd Kəsrəvi, B.V. Miller ijən čo alimon tolyšə zyvoni cy ǧədim azərijon zyvon bəj votedən, cəjoən yštə by rajsə həkəm mandən[1].
Tolyšon ǧədimə hərfon de cəvon Midijə nomədə kišvəri nyvyštəjon de Šumeron hərfon zynə bedən. Mande ysətnə vaxtonədə tolyšon yštə zyvoni de dynjo har gylə xalgon hərfi oko doj zyndən. Pentono cəmə bəšmə edoštoə kiril ijən latyni hərfon bymi timsal be bəzyne. Əjən byvotəmon ki,tolyši ysatnə Ironi kešvərədə žiə tolyšon yštə nyvyštəjondə ərəbi-farsi hərfon oko dojdən.
Pentono bəšmə ehdə doə hərfon dylədə A, E, Ə, Y, J, O, U hərfon sof saitin. Əmandəniə hərfon samitin, kali gylonən bənəj J, H hərfon korə samiton recədən. Tolyši zivonədə diftongon, moə, coə, poə, zoə, šuə, kuə, duə, buə, zuə, ruə, ǧoə, huə, viə, biə, luə, diə, ciə, tiə, niə, ijən čo syxanon hestin ki, canəndə byvbotoš nyvyšte bəbe.
Mande dyglə (gitə) samit iglə vyrədə byə syxanin vote bəben ki, nin. Koj žəgo syxanon hestynbuən cəvon vejni ərəbi zyvoniku pegətəjonin. Nymunə: sinn, iddo, Məkkə, šəkkok ərəbon syxane. Šəkkə, hykkə, pykkə, cəkkə, ləkko tolyšə syxanonin.
Tolyšə zyvoni gyləjən zanginətiš bəvədəj ki, de Y hərfi bino bə syxanonyš hestyše. Məsələn: Ysət, ymruž, yma, ysət, yštə, ym ijən čo syxanon timsal nišo doj bəbej. Žygo syxanon Y hərfi vyrədə E hərfən oko doj bəbej. Tolyšə zyvoni ədəbi zyvoni bərbod holədə bej votemonədə (šifahi) yštə yštənbəsətiš E hərfiš de Y hərfiš əvəz karde ehtimolyš heste.
Tolyšə zyvonədə dyglə dialekt ijən vote bəbe har di yštə šivəš, ləhčəš hestyše. Hežo əcəj hočubətdəj ki, kali tolyšon yštə gəpžemonədə syrafə U vyrədə namnozykə J hərfi oko dodən. Ironzyvonon dylədə dyminə žygo gylə hol ni. Ym iglə tolyšə zyvonədə Ostoro kali di tolyšon zyvonədə votə bedə. Kali alimonən ym hərfi Tolyšə hərfon dylədəšon vindešon pidəšone.
Cy kali tolyššynosə alimon raj žygoj ki, tolyšə hərfon dylədə namnyzokə J vyrəš niše.
Əmənən peštypurimon ki, gyrd kamə vaxtədə dynjo alimon cy tolyšə zyvoni havərisə bəštə čym bədon! Tolyšon zyvon de azəri zyvoni i nəslədəj, dəj nezə ǧohome. Tolyšon žijedəbin. Tosə səlčugon ome, esətnə Ironi xəremədə, Azərbojčoni nysoədə.jəni Tolyšystonədə. Pešo Azərbojčonədə žimonbykə tolyšon vejni assimiljasijə bin, gəp žəjdən esət azərbojčoni zyvonədə-tyrkə zyvonədə. Tolyšystonədə tolyšon ašmard kam nišo doə bedə rəsmijə sijahisəjonədə: 200.000 gejri- rəsmi 300.000 nəfər. Əmmo əsyl rostiədə 2.000.000 nəfərisə vejin. Azərbojčoni territorijədə, ǧərəzi tolyšon, 23 etnikə xəlgon žimon kardedən: ironəzyvonə xəlgonədə- kurdon, taton... iberəgafgazə xəlgonədə: udi, avar, ləzgi i.č. Tolyšə zyvoni nezə ǧohomonədə gyləjni Nəxcivon vilojəti Ordubadi rajonədə žimon bykə kiliton bən By zyvonədə gəb žə əholi təmom assimiljasijə byə, ymrəžnə azərbojčoni zyvonədə (bə tyrki) gəp žəjdən. Bynədə bə tolyši zyvoni ən nezbə zyvonon zaza ijən kurdonin. Tolyšystonədə, Ironi xəremədə məskunbə tolyšon hestyšone cand gylə dialekton, šivon[2]. 1929-nə sorədə bo SSRI tolyšon nyvyštejo tərtibbej latynə əlifbo. 1938-nə soriku pegordinəbe bə krillə əlifbo, əmmo oko doə nybe. Cumcyko Stalini repressija sijosəti -vahidə milləti ǧybon še canədə xəlgon, cəvonədə gyləjni tolyšə xəlg, tolyšə zyvonbe. Bə sijahi sə nybe, ǧədəǧənbe tolyši nomə gəteən. Tosə 1989-nə sori sijohigətemonədə de tolyšə xəlgi fəolon hynə, myborizə nətičədə tolyšə xəlg sənibəton bə sijahi sə be, əvən kamiši.
Grammatikə
[sərost bykə | kodi sərost karde]Əvəzəkə
Šəxsə əvəzəkəon: az/my, ty/šymə: əv/əvi- əvon hestyšone tolyši zyvonədə bəštəxos vyrə. Məsələn ergətivə čumlonədə oko doə bedəni šəxsə prefikson:
- My/mən/ yn kitob handə/ my xorok hardə// Az yn kitob handəme / Az xorok hardəme[3]
Kali prefikson( navsyxanon) hestin ki, sojə šəxsə əvəzəkonədə soxtedən xyvandə(sojbəti) formon. : "če/cy / ča/cə" ijən "eš/yš / še/šy". Myrəkkəbə formon heste həmən tati zyvoni dialektonədə:
| Šəxs | Čojli | Čəm |
|---|---|---|
| 1. | az/əz, mən | Ama/əmə |
| 2. | ty/te | Šymə/šema |
| 3. | əv/aj | Əvon/ajēn |
| Šəxs | Čojli | Čəm |
|---|---|---|
| 1. | Cy-my/se-men, se-m | Cə-mə/sa-ma |
| 2. | Yš-ty/eš-te | Šy-mə/še-ma |
| 3. | əcə-j/ cə-j:sa-j, ča | Cə-von/ sai:mun |
Felon
- Felsoxtə navsyxanon[4]: Ə/O, BI/ İ/ E/Ə, Pe/Pİ
- Həšə šikilədon: ne, nə, ni
- Lozim ijən əmr formə prefiks: be
- Halə kategorijə soxtə əloməton: ə, bə, də.
| Šəxs | Čojli | Čəm |
|---|---|---|
| 1. | em, -ema, -emē, -ima, -um, -m -am, | -emun(a), -emun(ē), -imuna, -imun |
| 2. | -i, -er(a), -ejē, -išaو -š -a, | -erun(a), -ejunē, -iruna, -ijun |
| 3. | -e, -eš(a), -eš(ē), -a, -ē, -u -en, | -ešun(a), -ešun(ē), -ina, -un |
Felon təsrifot
1 šəxsədə əmrə felon bynə ijən təsrif (dute)
Xəremi (Lavandavili), Mijonə (Taleshdulaei), Nyso (Xušabari), Tati (Kelori)
Məsdər - dut-ē dašt-ē dēšt-ē dut-an
Dəvardə zəmoni əsosə bynə - dut dašt dēšt dut
Ysətnə zəmoni əsosə bynə - dut dērz dērz duž
əmrə formədə (2 šəxs) - be-dut be-dērz be-dērz be-duž
Deйstvitelьnıй zaloq
“Dute” feli məlum čurədə təsrif
Formə Zəmon Xəremə
(Lavandavili) Mijonə (Taleshdulaei) Nyso (Khushabari) Tati (Kelori)
Məsdər - dut-ē dašt-ē dēšt-ē dut-an
Təsrifəjnə Esətnə zəmon dute-da-m ba-dašt-im dērz-em duž-em
„Dəvardə zəmon dut-emē dašt-em dēšt-em bedut-em
„Nəgli dəvardə zəmon dut-amē dašt-ama dēšt-ama dute-mē
„təmomnybə dəvardə zəmon dute-ajmē adērz-ima dērz-ima duž-isējm
„Dəvardə təmombə zəmon dut-am bē dašt-am-ba dēšt-am-ba dut-am-bē
„Vəomə zəmon pima dut-ē pima dašt-ē pima dēšt-ē xâm dut-an
„Esətnə dəvoməkə zəmon dute da-m kâr-im dašt-ē kâra dērz-em kerâ duž-em
„Dəvardə dəvoməkə zəmon dut dab-im kârb-im dašt-ē kârb-im dēšt-ē kerâ duž-isējm
"Lazymə formə Esətnə zəmon be-dut-em be-dērz-em be-dērz-em be-duž-em''
„Dəvardə zəmon dut-am-bu dašt-am-bâ dēšt-am-bu dut-am-bâ''
F/ Š hekajə formə Dəvardə zəmon dut-am ban ba-dērz-im be-dērz-im be-duž-im
Stradatelьnıй zaloq
Passiv
Formə Zəmon Xəremə
(Lavandavili) Mijonə (Taleshdulaei) Nyso (Khushabari) Tati (Kelori)
Məsdər - dut-ē dašt-ē dēšt-ē dut-an
Təsrifəjnə Esətnə zəmoni hekajə duta bē dəm dašta babim dēšta bum duta bum
„ Dəvardə zəmoni hekajə duta bēm dašta bima dēšta bima bedužisim
„ Esətnə dəvoməkə zəmoni hekajə duta be-əm be dašta abima dēšta bistēm duta bisim
„ Dəvordə zəmoni hekajə duta beəm dašta baima dērzistaima dužisim
„ Dijəroə dəvardə zəmon duta beəm bē dērzista bim dērzista bim dužisa bim
„ Nastoящee dlitelьnoe duta bē dəm kâra dašta babima kšra dēšta bum kerâ duta bum
„ Dəvoməkə dəvardə zəmon duta bēdəbim kâra dašta abima kâra dēšta bistējmun kerâ duta bisim
Lazymə formə L/f hekajədə duta bebum dašta bebum dēšta bebum duta bebum
„ L/ f
šərtədə duta beabum dašta babâm dēšta babâm dužisa bija-bâm
Halə əloməton ijən navsyxanon
Kali alimon tolyšə zyvonədə 2 (vasitəjnə- bevasitəjnə), kalion 6 ( nominətiv, sojbəti, səmtəti, təsirəti məkonəti, bešəti), kalion 4 ( nominətiv, genetiv, akkuzativ, ergativ) halbe fikədən.
Halon əloməton ijən navsyxanon se zyvoni mygojisədə:
| Halon | Əloməton | Nymunəjon | Farsi | Urusi |
|---|---|---|---|---|
| Nominativ | - | sepa ve davaxa./ dərve | Sag xejli hâfhâf kard | sobaka mnoqo laяla |
| Akkuzativ | -i | gerd-i âda ba men/ /həmə-i bydə bə my | Hame râ bede be man | Daй ix vsex mne! |
| „ | -e | Âv(ov)-e-m barda | Âb râ bordam | Я zaberu vodu |
| Ablativ | -kâ, -ku | ba-i-kâ-r če bapi // Ty cəjku ci pidə | Az u če mixâhi? | Çto tı ot neqo xoçeşь? |
| *Inesiv (Lokativ?) | -ka, -anda, -ədə (in) | âstâra-ka tâleši gaf bažēn// ostorədə bə tolyši gəp žəjdən | Dar Âstârâ Tâleši gap mizanand. | V Astare qovorяt po-talışski[5] |
| *Komitativ | De//-na (with) | âtaši-na mezâ maka//de otəši hənək məkə | Bâ âtaš bâzi makon | Ne iqraй s oqnem! |
| *Benefaktiv | -râ, -ru, –ro (for) | me-râ kâr baka te-râ jâd bigē/ / bomyro ko bykə, Bə Xydo dyvo bykə | Barâje man kâr bekon Barâje xodat jâd begir | Porabotaй za menя -pouçisь za sebя. |
| " | -no//-o//-ko//-ken (of) | ha-ken hēsta// ča (čečija)yštyno//yštyko cic mandedə | Az ân, če bežâ mânde? (Hamân ke hast, čist?) | Çto iz toqo ostaetsя? |
| « | Bə-//ba- (to) | ba em denjâ del mabēnd // Bə yn dynjo pešt dəmavast | Be in donjâ del maband | Ne prinimaйte slov blizko k serdцu! |
| Ergətiv | -i | a palang-i do lorzon-i// ə pələng-i do lorzoniše (Aorist) | Ân palang deraxt râ larzând | Tot leopard trяs derevo |
Əlifbo
[sərost bykə | kodi sərost karde]Əsosə məǧolə: Tolyšə əlifbo
Ymružnə tolyšə əlifbo
[sərost bykə | kodi sərost karde]| # | Hərf | Hərfi nom (tolyši) | Hərfi tələffuz (tolyši) | # | Hərf | Hərfi nom (tolyši) | Hərfi tələffuz (tolyši) | # | Hərf | Hərfi nom (tolyši) | Hərfi tələffuz (tolyši) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 11 | 21 | |||||||||
| 2 | 12 | 22 | |||||||||
| 3 | 13 | 23 | |||||||||
| 4 | 14 | 24 | |||||||||
| 5 | 15 | 25 | |||||||||
| 6 | 16 | 26 | |||||||||
| 7 | 17 | 27 | |||||||||
| 8 | 18 | 28 | |||||||||
| 9 | 19 | 29 | |||||||||
| 10 | 20 |
Azərbojčonədə tolyšon oko doə əlifbo
[sərost bykə | kodi sərost karde]Bo tolyšə zyvoni Azərbojčonədə pegətə byə latynə əlifbo cy tyrkə zyvoni əlifbokuje, kom cy umumi turk milləton əlifboku bynə pegətejdə:
Aa Bv Ss Çç Dd Ee Əə Ff
Gg Hh İi Iı Jj Kk Ll Mm
Nn Oo Pp Qg Rr Ss Şş Tt
Uu Vv Xx Yy Zz
Oxonə soronədə bə cəš cidə tolyšə zyvoni rostbemon, ymən de tolyšon millijə dərkemoni əloǧəjne. Tolyšon kompakt žimon kardə vyronədə surət pegətedə byə tolyši gəp žəjemon. Tolyši hynəsənət, mədənijət, ədəbijot, zyvonəzynəti roədə otyrnon, tədǧiǧəton bardə bejdə: ružnomon, kitobon cap bejdən, bo yštəno rədio, televizijə soxtemoni i.č. həxə tələbon bə mijon noə bejdən.
Linkon
[sərost bykə | kodi sərost karde]- Vili syxangyrdədə tolyšə zyvonə syxanon sijohi «Tolyšə zyvon» kategorijədəj.
- Tolyšə zyvoni grəmmatikə
- Professor B.V. Miller «Talışskiй яzık i яzıki azeri».
- A. Mamedov, k.f.n. Talışi kak nositeli drevneqo яzıka Azerbaйdjana.
- N. A. Mamedov, Talışsko-russko-azerbaйdjanskiй slovarь, İnstitut яzıkoznaniя NAN Azerbaйdjana, Baku-2006.
- John Clifton, Calvin Tiessen, Gabriela Deckinga, Laura Lucht. Sociolinguistic Situation of the Talysh in Azerbaijən. SIL International, 2005.
Səvonon
[sərost bykə | kodi sərost karde]- ↑ Osnovı iranskoqo яzıkoznaniя: drevneiranskie яzıki. — M.: Nauka, 1979. — S. 49.
- ↑ A COMPARATIVE DIALECTAL DESCRIPTION OF IRANIAN TALESHI A thesis submitted to the University of Manchester for the degree of PhD in the Faculty of Humanities. 2011 DANIEL PAUL SCHOOL OF LANGUAGES, LINGUISTICS AND CULTURES
- ↑ Abdoli, A. 1380 AP / 2001 AD. Farhange Tatbiqiye Tâleši-Tâti-Âzari (Comparative dictionary of Talyshi-Tati-Azari), p 31-35, Publication:Tehran, "šerkate Sahâmiye Entešâr" (pers.).
- ↑ Masali, K. 1386 AP / 2007 AD. Sâxte fe'l dar zabâne Tâleši (Guyeše Mâsâl) (Conjugations in Talyshi language (Masali dialect))
- ↑ Pirejko L.A. Tolyšə-urusə luǧət/Tolışə-ürüsə lüğət", M., 1976