Tolyšə zyvon
| Tolyšə zyvon | |
| Səhejə nom: | Tolyšə zyvon |
| Kišvəron: | Azərbojčon, Iron, Ursijət |
| Məholon: | Lankon, Ostoro, Lik, Masalon, Vargədiz, Piləsəvər, Həmošəru, Səljon, Natəcolə, Saatly, Sabirabad
Ostoro (Iron), Ləvəndəvil, Hiran, Həvig, Cubər, Lisar, Həštpər (Taleš), Əsalem, Pərehsər, Rezvanšəhr, Masal (Iron), Šandermən, Punel, Makləvan, Masuleh, Anbəran, Nəmin, Piləsəvər (Iron), Gərmi, Parsabad, Xəlxal (Heroabad), Həšjin, Kəlur |
| Rəsmi status: | Ironi zyvonon de ədəbijoti Akademijə |
| Syxan kardəkəson həməjəvo ašmard: | 3.000.000 — 4.000.000 |
| Rejting: | |
| Ǧəzijə | |
| Kategorijə: | Hind-Avropə Xyjzon |
Hind-Avropə Xyjzon
| |
| Nyvyštəj: | |
| Zyvoni kilid | |
| QOST 7.75–97: | tal 650 |
| ISO 639-1: | |
| ISO 639-2: | |
| ISO 639-3: | tly |
| Dijəkə: Portal:Zyvonon | |
Tolyšə zyvon — cy tolyšon zyvone, cy Hind-Avropə zyvonon xyjzoni dylədə byə ironzyvone. Tolyšə zyvoni barədə ve alimon yštə syxanondə vote bəbe ki, həmmə iglə rajədən. Əhməd Kəsrəvi, B.V. Miller ijən čo alimon tolyšə zyvoni cy ǧədim azərijon zyvon bəj votedən, cəjoən yštə by rajsə həkəm mandən[1].
Tolyšon ǧədimə hərfon de cəvon Midijə nomədə kišvəri nyvyštəjon de Šumeron hərfon zynə bedən. Mande ysətnə vaxtonədə tolyšon yštə zyvoni de dynjo har gylə xalgon hərfi oko doj zyndən. Pentono cəmə bəšmə edoštoə kiril ijən latyni hərfon bymi timsal be bəzyne. Əjən byvotəmon ki,tolyši ysatnə İroni kešvərədə žiə tolyšon yštə nyvyštəjondə ərəbi-farsi hərfon oko dodən.
Pentono bəšmə ehdə doə hərfon dylədə A, E, Ə, Y, J, O, U hərfon sof saitin. Əmandəniə hərfon samitin, kali gylonən bənəj J, H hərfon korə samiton recədən. Tolyši zivonədə diftongon, moə, coə, poə, zoə, šuə, kuə, duə, buə, zuə, ruə, ǧoə, huə, viə, biə, luə, diə, ciə, tiə, niə, ijən čo syxanon hestin ki, canəndə byvbotoš nyvyšte bəbe.
Mande dyglə (gitə) samit iglə vyrədə byə syxanin vote bəben ki, nin. Koj žəgo syxanon hestynbuən cəvon vejni ərəbi zyvoniku pegətəjonin. Nymunə: sinn, iddo, Məkkə, šəkkok ərəbon syxane. Šəkkə, hykkə, pykkə, cəkkə, ləkko tolyšə syxanonin.
Tolyšə zyvoni gyləjən zanginətiš bəvədəj ki, de Y hərfi bino bə syxanonyš hestyše. Məs: Ysət, ymruž, yma, ysət, yštə, ym ijən čo syxanon timsal nišo doj bəbej. Žygo syxanon Y hərfi vyrədə E hərfən oko doj bəbej. Tolyšə zyvoni ədəbi zyvoni bərbod holədə bej votemonədə (šifahi) yštə yštənbəsətiš E hərfiš de Y hərfiš əvəz karde ehtimolyš heste.
Tolyšə zyvonədə dyglə dialekt ijən vote bəbe har di yštə šivəš, ləhčəš hestyše. Hežo əcəj hočubətdəj ki,kali tolyšon yštə gəpžemonədə syrafə U vyrədə namnozykə J hərfi oko dodən. İronzyvonon dylədə dyminə žygo gylə hol ni. Ym iglə tolyšə zyvonədə Ostoro kali di tolyšon zyvonədə votə bedə.Kali alimonən ym hərfi Tolyšə hərfon dylədəšon vindešon pidəšone.
Cy kali tolyššynosə alimon raj žygoj ki, tolyšə hərfon dylədə namnyzokə J vyrəš niše. Mande be bəzyne vəoməjdə bənəj urusi zyvoni namkardə nyšonə (mjak znak Ь) nomədə gylə nyšonə bə mijon bekardə bybu.
Əmənən peštypurimon ki, gyrd kamə vaxtədə dynjo alimon cy tolyšə zyvoni havərisə bəštə čym bədon! Tolyšon zyvon de azəri zyvoni i nəslədəj, dəj nezə ǧohome. Tolyšon žiedəbin. tosə səlčugon ome, esətnə İroni xəremədə, Azərbojčoni nysoədə.jəni Tolyšystonədə. Pešo Azərbojčonədə žimonbykə tolyšon vejni assimiljasijə bin, gəp žəjdən esət azərbojčoni zyvonədə- tyrkə zyvonədə. Tolyšystonədə tolyšon ašmard kam nišo doə bedə rəsmijə sijahisəjonədə: 200.000 gejri- rəsmi 300.000 nəfər. Əmmo əsyl rostiədə 2.000.000 nəfərisə vejin. Azərbojčoni territorijədə, ǧərəzi tolyšon, 23 etnikə xəlgon žimon kardedən: ironəzyvonə xəlgonədə- kurdon, taton... iberəgafgazə xəlgonədə: udi, avar, ləzgi... i. č. Tolyšə zyvoni nezə ǧohomonədə gyləjni Nəxcivon vilojəti Ordubadi rajonədə žimon bykə kiliton bən By zyvonədə gəb žə əholi təmom assimiljasijə byə, ymrəžnə azərbojčoni zyvonədə (bə tyrki) gəp žəjdən. Bynədə bə tolyši zyvoni ən nezbə zyvonon zaza ijən kurdonin. Tolyšystonədə, İroni xəremədə məskunbə tolyšon hestyšone cand gylə dialekton, šivon[2]. 1929-nə sorədə bo SSRİ tolyšon nyvyštejo tərtibbej latynə əlifbo. 1938-nə soriku pegordinəbe bə krillə əlifbo, əmmo oko doə nybe. Cumcyko Stalini repressija sijosəti -vahidə milləti ǧybon še canədə xəlgon, cəvonədə gyləjni tolyšə xəlg, tolyšə zyvonbe. Bə sijahi sə nybe, ǧədəǧənbe tolyši nomə gəteən. Tosə 1989-nə sori sijohigətemonədə de tolyšə xəlgi fəolon hynə, myborizə nətičədə tolyšə xəlg sənibəton bə sijahi sə be, əvən kamiši.
Grammatikə[sərost bykə | kodi sərost karde]
Əvəzəkə
Šəxsə əvəzəkəon: az/my, ty/šymə: əv/əvi- əvon hestyšone tolyši zyvonədə bəštəxos vyrə. Məsələn erqətivə čumlonədə oko doə bedəni šəxsə prefikson:
- My/mən/ yn kitob handə/ my xorok hardə// Az yn kitob handəme / Az xorok hardəme[3]
Kali prefikson( navsyxanon) hestin ki, sojə šəxsə əvəzəkonədə soxtedən xyvandə(sojbəti) formon. : "če/cy / ča/cə" ijən "eš/yš / še/šy". Myrəkkəbə formon heste həmən tati zyvoni dialektonədə
Sojə formə
Šəxs Čojli Čəm
1.) az/əz, mən
Ama/əmə
2.) ty/te
Šymə/šema
3.) əv/aj Əvon/ajēn
Xyvandə(sojbəti) formə
Šəxs Čojli Čəm
1.) Cy-my/če-men, če-mi Cə-mə/ča-ma
2.) Yš-ty/eš-te Šy-mə/še-ma
3.) əcə-j/ cə-j:ča-j, ča Cə-von/ čai:mun
Felon
- Feisoxtə navsyxanon[4]: Ə/O, Bİ/ İ/ E/Ə, Pe/Pİ
- Həšə šikilədon: ne, nə, ni
- Lazym ijən əmr formə prefiks: BE
- Halə kateqorija soxtə əloməton: ə, bə, də...
Šəxsə šikilədon
Šəxs Čojli Čəm
1.) -em, -ema, -emē, -ima, -um, -m -am, -emun(a), -emun(ē), -imuna, -imun
2.) -i, -er(a), -ejē, -išaو -š -a, -erun(a), -ejunē, -iruna, -ijun
3.) -e, -eš(a), -eš(ē), -a, -ē, -u -en, -ešun(a), -ešun(ē), -ina, -un
Felon təsrifot
1 šəxsədə əmrə felon bynə ijən təsrif (dute)
Xəremi (Lavandavili) Mijonə (Taleshdulaei) Nyso (Khushabari) Tati (Kelori)
Məsdər dut-ē dašt-ē dēšt-ē dut-an
Dəvardə zəmoni əsosə bynə dut dašt dēšt dut
Esətnə zəmoni əsosə bynə dut dērz dērz duž
əmrə formədə (2 šəxs) be-dut be-dērz be-dērz be-duž
Deйstvitelьnıй zaloq
“Dute” feli məlum čurədə təsrif
Formə Zəmon Xəremə
(Lavandavili) Mijonə (Taleshdulaei) Nyso (Khushabari) Tati (Kelori)
Məsdər - dut-ē dašt-ē dēšt-ē dut-an
Təsrifəjnə Esətnə zəmon dute-da-m ba-dašt-im dērz-em duž-em
„ Dəvardə zəmon dut-emē dašt-em dēšt-em bedut-em
„ Nəqli dəvardə zəmon dut-amē dašt-ama dēšt-ama dute-mē
„ təmomnybə dəvardə zəmon dute-ajmē adērz-ima dērz-ima duž-isējm
„ Dəvardə təmombə zəmon dut-am bē dašt-am-ba dēšt-am-ba dut-am-bē
„ Vəomə zəmon pima dut-ē pima dašt-ē pima dēšt-ē xâm dut-an
„ Esətnə dəvoməkə zəmon dute da-m kâr-im dašt-ē kâra dērz-em kerâ duž-em
„ Dəvardə dəvoməkə zəmon dut dab-im kârb-im dašt-ē kârb-im dēšt-ē kerâ duž-isējm
Lazymə formə Esətnə zəmon be-dut-em be-dērz-em be-dērz-em be-duž-em
„ Dəvardə zəmon dut-am-bu dašt-am-bâ dēšt-am-bu dut-am-bâ
F/ Š hekajə formə Dəvardə zəmon dut-am ban ba-dērz-im be-dērz-im be-duž-im
Stradatelьnıй zaloq
Passiv
Formə Zəmon Xəremə
(Lavandavili) Mijonə (Taleshdulaei) Nyso (Khushabari) Tati (Kelori)
Məsdər - dut-ē dašt-ē dēšt-ē dut-an
Təsrifəjnə Esətnə zəmoni hekajə duta bē dəm dašta babim dēšta bum duta bum
„ Dəvardə zəmoni hekajə duta bēm dašta bima dēšta bima bedužisim
„ Esətnə dəvoməkə zəmoni hekajə duta be-əm be dašta abima dēšta bistēm duta bisim
„ Dəvordə zəmoni hekajə duta beəm dašta baima dērzistaima dužisim
„ Dijəroə dəvardə zəmon duta beəm bē dērzista bim dērzista bim dužisa bim
„ Nastoящee dlitelьnoe duta bē dəm kâra dašta babima kšra dēšta bum kerâ duta bum
„ Dəvoməkə dəvardə zəmon duta bēdəbim kâra dašta abima kâra dēšta bistējmun kerâ duta bisim
Lazymə formə L/f hekajədə duta bebum dašta bebum dēšta bebum duta bebum
„ L/ f
šərtədə duta beabum dašta babâm dēšta babâm dužisa bija-bâm
Halə əloməton ijən navsyxanon
Kali alimon tolyšə zyvonədə 2 (vasitəjnə- bevasitəjnə), kalion 6 ( nominətiv, sojbəti, səmtəti, təsirəti məkonəti, bešəti), kalion 4 ( nominətiv, qenetiv, akkuzativ, erqativ) halbe fikədən.
Halon əloməton ijən navsyxanon se zyvoni myqojisədə
Halon Əloməton Nymunəjon Farsi
Urusi
Nominativ
- sepa ve davaxa./ dərve Sag xejli hâfhâf kard.
sobaka mnoqo laяla.
Akkuzativ
-i gerd-i âda ba men/ /həmə-i bydə bə my. Hame râ bede be man.
Daй ix vsex mne!
„ -e Âv(ov)-e-m barda Âb râ bordam.
Я zaberu vodu.
Ablativ
-kâ, -ku (from) ba-i-kâ-r če bapi// Ty cəjku ci pidə Az u če mixâhi?
Çto tı ot neqo xoçeşь?
„ -ka, -anda -ədə (in) âstâra-ka tâleši gaf bažēn//
ostorədə bə tolyši qəp žəjdən Dar Âstârâ Tâleši gap mizanand.
V Astare qovorяt po-talışski[5].
„ De//-na (with) âtaši-na mezâ maka//de otəši hənək məkə Bâ âtaš bâzi makon.
Ne iqraй s oqnem!
„ -râ, -ru –ro (for) me-râ kâr baka te-râ jâd bigē//bomyro ko bykə,Bə Xydo dyvo bykə Barâje man kâr bekon Barâje xodat jâd begir.
Porabotaй za menя -pouçisь za sebя.
„ -no//-o//-ko//-ken (of) ha-ken hēsta// ča (čečija)yštyno//yštyko cic mandedə Az ân, če bežâ mânde? (Hamân ke hast, čist?)
Çto iz toqo ostaetsя?
„ Bə-//ba- (to) ba em denjâ del mabēnd// Bə yn dynjo pešt dəmavast Be in donjâ del maband.
Ne prinimaйte slov blizko k serdцu!
Ergətiv
-i a palang-i do lorzon-i// ə pələnq-i do lorzoniše (Aorist)
Ân palang deraxt râ larzând.
Tot leopard trяs derevo.
Əlifbo[sərost bykə | kodi sərost karde]
Ymružnə tolyšə əlifbo
| # | Hərf | Hərfi nom (tolyši) | Hərfi tələffuz (tolyši) | # | Hərf | Hərfi nom (tolyši) | Hərfi tələffuz (tolyši) | # | Hərf | Hərfi nom (tolyši) | Hərfi tələffuz (tolyši) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 11 | 21 | |||||||||
| 2 | 12 | 22 | |||||||||
| 3 | 13 | 23 | |||||||||
| 4 | 14 | 24 | |||||||||
| 5 | 15 | 25 | |||||||||
| 6 | 16 | 26 | |||||||||
| 7 | 17 | 27 | |||||||||
| 8 | 18 | 28 | |||||||||
| 9 | 19 | 29 | |||||||||
| 10 | 20 |
Bo tolyšə zyvoni Azərbojčonədə pegətə byə latinə əlifbo cy tyrkə zyvoni əlifbokuje:
Aa Bv Ss Çç Dd Ee Əə Ff
Gg Hh İi Iı Jj Kk Ll Mm
Nn Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt
Uu Vv Xx Yy Zz
Oxonə soronədə bə cəš cidə tolyšə zyvoni rostbemon, ymən de tolyšon millijədərkemoni əloǧəjne. Tolyšon kompakt žimon kardə vyronədə surət pegətedə byə toyši gəp žəjemon. Tolyši hynəsənət, mədənijət, ədəbijot, zyvonzynəti roədə otyrnon,tədǧiǧəton bardə bejdə: ružnomon, kitobon cap bejdən, bo yštəno radio, televiziyə soxtemoni i.č. həxə tələbon bə mijon noə bejdən.
Linkon[sərost bykə | kodi sərost karde]
- Vilisyxangyrdədə tolyšə zyvonə syxanon sijohi «Tolyšə zyvon» kategorijədəj.
- Tolyšə zyvoni grəmmatikə
- Professor B.V. Miller «Talışskiй яzık i яzıki azeri».
- A. Mamedov, k.f.n. Talışi kak nositeli drevneqo яzıka Azerbaйdjana
- N. A. Mamedov, Talışsko-russko-azerbaйdjanskiй slovarь, İn-t яzıkoznaniя NAN Azerbaйdjana, Baku-2006
- John Clifton, Calvin Tiessen, Gabriela Deckinga, Laura Lucht. Sociolinguistic Situation of the Talysh in Azerbaijən. SIL International, 2005
Ədəbijot[sərost bykə | kodi sərost karde]
- ↑ Osnovı iranskoqo яzıkoznaniя: drevneiranskie яzıki. — M.: Nauka, 1979. — S. 49.
- ↑ A COMPARATIVE DIALECTAL DESCRIPTION OF IRANIAN TALESHI A thesis submitted to the University of Manchester for the degree of PhD in the Faculty of Humanities. 2011 DANIEL PAUL SCHOOL OF LANGUAGES, LINGUISTICS AND CULTURES
- ↑ Abdoli, A. 1380 AP / 2001 AD. Farhange Tatbiqiye Tâleši-Tâti-Âzari (Comparative dictionary of Talyshi-Tati-Azari), p 31-35, Publication:Tehran, "šerkate Sahâmiye Entešâr" (pers.).
- ↑ Masali, K. 1386 AP / 2007 AD. Sâxte fe'l dar zabâne Tâleši (Guyeše Mâsâl) (Conjugations in Talyshi language (Masali dialect))
- ↑ Tolyšə-urusə luǧət/Tolışə-ürüsə lüğət", M., 1976