Gilan

Gilan (farsi گیلان‎ Gilân), ǧədimijədə Dajlam^[1] — Ironədə gyləj ostan (əjolət). Ərozi — 14 042 km²^[2], əholi — 2 404 861 odəm (2006)^[2]. Ironədə 31 ostan heste, Gilan ostani dylədə 13 gylə šəhristan heste. Gilanədə vejni tolyši, giləki ijən farsi zyvononədə gəp žəjdən.

Čoǧragijə[sərost bykə | kodi sərost karde]

Višon — təxminən 1,5 mln he. Nati, zevyli, osoni ijən mysi bešə vyron hestin.

Tarix[sərost bykə | kodi sərost karde]

Ǧədimə vaxtonədə ijo tolyšon əčdodon žijedəbin - gelon, kaspijon, kadusijon. Antikə vaxtonədə by vyrə Padišhvargar votejdəbin. VIII—IX əsronədə ym vyron ərəbon gətyšone, əmma bandinə Tajlam (Dajlam) ənəšykyr mandəbe. Islamə din ijo IX—X əsronədə pevylo be. Ce X — XIV əsron syftədə nimə-yšt;nbəsə xanon idorə kardejdəbin ijo. 1307—1370 soronədə mongolon hakimijət.

Ce 1370 soriku tosə XVI əsr həšipemə tərəfədə (Lahičanədə) ce Səjdon ənəšykyrə kišvər hestbe. XVI əsri syftədə əjolət bə Ironi dylə dəše; tosə 1592 sori ce Səfəvijon vassal be. Ce 1592 soriku səfəvijə šahon idorə kardejədə be, Šah Abbas I by vaxtədə nimə-ənəšykyrə Gilanə podšoəti vylo kardyše. Cə vyrə xani Əhmədi beǧandyše ijən Karkijə saraji vylo kardyše^[3]. XVI—XVII əsronədə ijo cand kərə səfəvijon əlejh usjonon dəvardən (1570—1571, 1592, 1629).

12 sentjabri 1723 soriku urusə-ironə dave bəpeštə ym zəminon Urusijət pegətyše. Peš 1735—1739 soron urusə-turkijə dave ym zəminon bə Persijə ogyrdynijə byəbin Turkijə əlejh alnjansi dəbaste gornə.

Ironi inǧylob ijən Gilani Respublikə[sərost bykə | kodi sərost karde]

1909 sorədə Gilan ce 1905—1911 soron Ironi inǧylobi əhmijətinə mərəngonədə gyləj be.

1920 sori aprelə mangədə Kobəsonə Ironədə ironi demakraton de šejx Mahammadi Xijabani rəhbərəti usjonšon rost karde ironi hakimijəti əlejh ijən ce ingiltərə odəmon əlejh komon əvoni dastək kardəbin. Majə mangədə Gilanədə de sovet Kaspijə hərbijə-dyjo flotilijə sərvozə desanti dastəki hakimijət bə usjonəkon dast ovašte ijən cəvon sərdor tolyšə igidə usjonəkə Mirzə Kucək xan be. 5 ijun 1920 sorədə Gilani Respublikə ja Sovet Respublikə Gilam elon kardə be, pajtaxtyš Rəšt be, Hərbijə-inǧylobijə šurə, hukmət ijən ləšǧəri (navkonə čəngəlijon-usjonəkon daston). Iminəni ce respublikə sərdor Mirzə Kucək be, pešo ijulədə əv ce inǧylobə hukmətiku dijoro mande ijən hakimijəti bə Xajdar xani doše; ižən pešo bə respublikə hakimijər 1921 sori majə mangədə ogarde. 1920 sori avgustə mangədə ce respublikə ləšǧər bə hamsijə əjoləti Zənčəni hučum karde dast-pocəš karde ijən pešo bə Tehron beše gornə, əmma nyzynəšone bə dast varde.

Zu zəifəti, avšoron kam be, buminə xəlǧi dyšmenəti, ironi daston myborizə barde de ingiltəron dastəki ijən čo bevəčə səbəbon Sovet Hukuməti məčburšon karde 20 sentjar 1920 sorədə bə ǧəror beše ki Ironədə ym hərbijə əməlijoti dəkyrnije ijən de šahi hukuməti sulh dəbaste. 26 fevrali 1921 sorədə soveton ləšǧəron bešejro sovet-ironə myǧovilə dəbastə byəbe. De myǧovilə soveti ləšǧəron Gilani beše aprelədə bino kardyšone ijən təmomi beše oryxnišone 1921 sori sentjabri 8-də.

Esa boj, respublikə yštə žimoni dəvom kardəbe. Ijən de inǧylobi bə həmmə Ironi pevylo karde umu, 5 ijun 1921 sorədə respublikə nom ovaxtə be bə Pesijə Sovet Sosialistə Respublikə (PSSR), ijən əcəj avžorinə zərbon elon kardə byəbin bənə Persijə Syə Ləšǧər (PSL). Ijunədə de rəsmi nybyə avžorinə daston dastəki ce sovet Azərbojčoniku, PSL de Ehsanulla xan Dustdari rəhbərəti hučum kardyšone bə Mazəndəran, Zənčən əjoləton ijən dast-pocə kardyšone Tehroni gəte ijən ižən nyzynəšone.

29 sentjabri peš dəgardemoni kom Mirzə Kucək kardyše, PSSR ižən Gilan Respublikə be, əmma respublikədə šəhrvandə čang bino be. 2 nojabr 1921 sorədə ironi mərəngoə ləšǧər respublikəšon ləǧv karde.

Əholi[sərost bykə | kodi sərost karde]

Əsos žijedən: tolyšon ijən giləkon, ij;n hestin kurdon, tyrkon, farson.

Ostani inzibotijə mərəngo — Rəšt šəhəre. Ostani čo šəhəron: Langarud, Souma Sara, Talarud, Lahičan, Həštpər, Ostoro, Rezvanšəhr, Rudsar, Rudbar, Emlaš, Ašrafije, Sajahgol Šefat, Fuman, Masal. Ostani əsosə bəndər (liman) — Ənzəli.

Inzibotijə baxšpo[sərost bykə | kodi sərost karde]

Əjolət bə 13 gylə šəhristan čo bejdə:

Xəritə	Xəritədə nyšon	Šəhristan

	A	Ostoro
	AA	Ostane Ašrafije
	BA	Bandare Ənzəli
	F	Fumən
	Lh	Lahičan
	Lr	Langarud
	R	Rəšt
	Rs	Rudsər
	Rb	Rudbar
	S	Souma Sara
	Sh	Šəft
	H	Taleš (navko Həštpər)
	M	Masal

Iǧtisodijot[sərost bykə | kodi sərost karde]

Əholi əsosə ko-sənət — kawtevonətje. Hajmədə — byrz (60 % tukonin), avšumə mely, sitrusə ləlgylon, bandon bynədə — caj, tənbəku, zejtun.

Boftevonəti, hardemoni (cajə, byrzi təmizəkə) sənoje. Mojəvonəti, Pešəkoə-kustarə istehsol. Hidriangyl Sefidrud ruədə.

Təhsil[sərost bykə | kodi sərost karde]

Haft gylə Ali təhsili handə vyron hestin.

Nominə vyron[sərost bykə | kodi sərost karde]

Muslə — bandinə dije de ve recinə, cocinə arxitektura.
Rudxan ǧələ — Rudhanədə ce Sasanijon vaxtədə ežə byə mijonə əsron ǧələ.

Šikilon galerejə[sərost bykə | kodi sərost karde]

Cajə hi, Gilan
Čəngəl
Masal
Muslə di, Gilan
Ənzəli bəndərədə
Rudxani ǧələ, Fuman
Gilanədə tolyšə kinə olət
Tolyšon kə
Tolyšə kə

Səvonon[sərost bykə | kodi sərost karde]

↑ Wolfgang Felix, Wilferd Madelung Deylamites / Encyclopaedia Iranica. Vol. VII, Fasc. 4, pp. 342—347
↑ ^2.0 ^2.1 Provinces of Iranh - ttp://www.statoids.com/uir.html
↑ S. P. Mitchell, «The Practice of Politics in Safavid İran», p. 179

[1] Wolfgang Felix, Wilferd Madelung Deylamites / Encyclopaedia Iranica. Vol. VII, Fasc. 4, pp. 342—347

[:0-2] 2.0 ^2.1 Provinces of Iranh - ttp://www.statoids.com/uir.html

[3] S. P. Mitchell, «The Practice of Politics in Safavid İran», p. 179

[1]

[2]

[3]