Təbiəti elmon
Təbiəti elmon (ing. Natural sčienče, alm. Naturwissensčhaften) — təbii hadison omutə elmi čo-čo sahon, komon ki, insonə čəmijəti omutə humahitar ižən sosial elmonsən fərginin.
Umumi məlumot
[sərost bykə | kodi sərost karde]Təbiəti elmlon dynjo de naturalist nəzəri omutedən, čəmijətiku bə təbiəti munasibətədə bə əcej ǧanunon hurmət karde tələb kardən. Naturalizm ce insoni ofəjə ǧanunon bə təbii proseson šamil nykardə, təbiəti ǧanunon omutə bəpešt oko doj əsosədə bastə sisteme. Təbiəti elmon bə əməl ome, bə elmi tədgigaton de fəlsəfi nəzəri diə karde nətičəj.
Nom-termin - Təbiəti elmon həmən, ce humanitar elmon u ičtimai elmon arədə fərgi nišon kaj goroš oko bedə. Elm Rijozijot de məntyǧi bə i vyrə, bə formal elmon daxile, bə təbiəti elmon aid ni. Bəcej goroš ki, əcəvon metodologijə ce təbiəti elmon metodologijəsən dyryst fərgine[1][2][3][4][5].
Rijozijot, statistikə u informasijə texnologijon təbiəti elmon hesob nybunən, əvon by sahədə bardə əksər tədgigatonro bə muhum elmi əhəmijjəti malikin.
Elmi nəzərijjədə təbiəti elmon votejədə astronomijə, biologijə, fizikə, kimjə u čoǧrafijə nəzərədə gətedən. In elmonədə elmi nətičon de objektivəti u dəǧiǧəti soxtə bedən, əcəvon bazon ce təčrubə u mušahidon nətičonku bə əməl omən. Təbiəti elmon daima inkišaf kardedən, əcəvon dəǧiǧəkə proses dəvom kardedə.
Təkomulyš
[sərost bykə | kodi sərost karde]Ve ǧədimə vaxtonədə u mijonə əsronədə, ətrof muhit de sojə mušahidə u təsviri roj omutə bedəbe. Nuə Era əvvəllonədə ce təbiəti de təsviri omute əvəz be, de elmi izahi omute. Filosofon Ibn əl-Hajtəm u Frensis Bekoni əsəron, yn metodologijəšon bə dynjo pevološon kardyšone, dymijan ce elmi ingilabi əsasšon nošone. XIX əsrədə ce elmi myšǧoloti təmom bə alimon səlohijət ovašde bino be.
Termin “Təbiəti elmon” iminə kərə alim Uiljam Ueli tərəfiku 1834-nə sorədə bə Meri Somervilli “On the čonnexion of the Phjsičal Sčienčes” elmi əsəri doə resenzijadə oko byə. Ənčəx, yn termin ta bə XX əsri əvvəllon dynjoədə žəǧoən ve məlum nybe. 1923-nə sori, ce amerikə kimjəvon H.Ljuis u ce amerikə fizik-kimjəvon M.Rendali məšhur “Termodinamika u kimjəvi elementon ozodə enerži” kitobədə nyyvyšdedən:
Syvoj məntyǧi u rijazijoti, ce Təbiəti elmon i jəndyku ve diəro mandə se gylə jolə kəšonyš heste – ymon mexanika, elektrodinamikə u termodinamikən.
Təbiəti elmon əsos
[sərost bykə | kodi sərost karde]Əsos məǧolə: Təbiətšynosəti
- Elmədə təbiətšynosəti - təbiəti hadison barədə elm, ceTəbiəti elmon əsas hesob bedə. Vaxt še-še təbiətšynosəti bə xususi elmi istigaməton čo be.
- Bənə Təbiətšynosəti əsas simaon Nəsrəddin Tusi, Blez Paskal, Mixail Lomonosov u I čo alimon nišon doj bəbe.
Təbiəti elmon omuteədə xususən fizikə, kimjə u biologijə elmlon arədə əlagon omute vačibe. cumšyko, yn elmon əsas məzmuni təškil kardə i čo navədə šə elmi fikiron, məsələn, molekuljar-kinetik nəzərijə, elektroni nəzərijə, elektroliz u i čo sərəsəjon təbiəti elmonədə yštə vyrəšon gətəšone. Əcəvon i čo əsas məsəlon həmunə sərəsjon əsasədə izah bedən.
cy har I gyla prossesi və ja hadisə inkišafi əsosi, ziddijəton vəhdət u mubarizə təškil kardə. In məsələ bə muasir təbiətšynosətijan aide. Təbiətšynosətijdən bə i jəndy ziddijət, həmən vəhdət təškil kardə dy gyla istiǧamət səčijəvine. In istiǧamətonədə gylajni inkišafi prosesədəki analitikəti, dyminə gyla sintetikəti təmsil kardə. Analitik istiǧamətədə nuə elmi sahon, nuə ǧanunəujǧunətion ofəjə bedən. cymon tədgigi objekt məhdud bedə və xususi elmi metodon oko bedən.
In prinsip ce elmi səribəton bə čo-čo hisson čo bejədə yštəni nišon kardedə. Məsələn:
- fizikə: mexanika, molekuljar fizikə u garm, elektrik, magnetizm, optika, atom;
- biologijə: botanikə, zoologijə, insoni anatomijə u fiziologijə, darvinizm u I čo...[6]
Pešo yn čobəjonən səribəton bə hənijan konkret istigaməton čo bedən.
Təbiəti elmon səmton
[sərost bykə | kodi sərost karde]Baza elmon:
- Astronomijə
- Biologijə
- Čoǧrafijə
- Mexanikə
- Fizika
- Kimjə
Təbiəti elmon bazis
[sərost bykə | kodi sərost karde]Əsos məǧolə: Rijozijot
Təbiəti elmlmon bazis rijozijot hesob bedə. Həmmə təbiəti elmon bo mušahidə byə təbiəti holon təsviriro rijozi aparət metoduiku istifadə kardən. Təbiəti elmon ce təbiəti ǧanuniujǧunətion dəǧiǧ təsviri, u formulə nyvyštəji tələb kardedən. Bymiro təbiəti holon izahy bə rijazi dusturon pegordonedən. Pešonə vaxtonədə de rijazi formulon koməgi har gyla hipotezi səribəton kontrol və ja sərost karde bedə.
Təbii zynəjon məno
[sərost bykə | kodi sərost karde]Astronomijə
[sərost bykə | kodi sərost karde]Əsos məǧolə: Astronomijə
Astronomijə (ǧəd. jun. ἀστρονομία, ἄστρον – astovə u νόμος – ǧanun) – kainati, əcej soxtemoni, inkišafi, u cy Zəmini atmosferiku kəno byə fiziki-kimjəvi proseson omutedə[7]. Əcəvon cy fizikə, kimjə, meteorologijə elmon cərcivədə vəzijjəti, osmoni čisimon hərəkəton ǧanunijjəti, u umumən ce kainati təkamuli tədgig kardedə. Astronomijə kosmos, galaktika, astovə, planet u kometon omutedə, tədgig kardə, həmən əcəvon pešonə təkamuli rijazi modelizə kardə.
| Elmon | |||
| Humanitar elmon • Sosial elmon • Təbiəti elmon • Texniki elmon • Tətbyǧijə elmon • Dyrystə elmon • Fundamentalə elmon | |||
| Rijozijot • Fizikə • Kimjə • Čoǧrafijə • Astronomijə • Geologijə • Biologijə • Taryx • Zyvonəti • Filologijə • Fəlsəfə • Psixologijə • Təbobət • Sosiologijə • Antropologijə • Ekonomijə • Informətikə |
Səvonon
[sərost bykə | kodi sərost karde]- ↑ C. West Churchman (1940). Elements of Logic and Formal Science, J.B. Lippincott Co., New York. (inq.)
- ↑ James Franklin (1994). The formal sciences discover the philosophers' stone. In: Studies in History and Philosophy of Science. Vol. 25, No. 4, pp. 513–533, 1994. (inq.)
- ↑ Stephen Leacock (1906). Elements of Political Science. Houghton, Mifflin Co, 417 pp. (inq.)
- ↑ Bernt P. Stigum (1990). Toward a Formal Science of Economics. MIT Press. (inq.)
- ↑ Marcus Tomalin (2006), Linguistics and the Formal Sciences. Cambridge University Press. (inq.)
- ↑ Təbiət elmlərinin əlaqəli öyrənilməsi (az.)
- ↑ Sovetskiй эnцiklopediçeskiй slovarь, izd. 2-e. M.: Sovetskaя эnцiklopediя, 1982. (rus.)