Təbiəti elmon
Təbiəti elmon (inq. Natural science, alm. Naturwissenschaften) — təbii hadison omutə elmi co-co sahon, komon ki, insonə cəmiyyəti omutə humahitar iyan sosial elmonsən fərqinin.
Umumi məlumot[sərost bykə | kodi sərost karde]
Təbiəti elmlon dınyo de naturalist nəzəri omutedən, cəmiyətiku bə təbiəti munasibətədə bə əçey ğanunon hurmət karde tələb kardən. Naturalizm çe insoni ofəyə ğanunon bə təbii proseson şamil nıkardə, təbiəti ğanunon omutə bəpeşt oko doy əsosədə bastə sisteme. Təbiəti elmon bə əməl ome, bə elmi tədqiqaton de fəlsəfi nəzəri diə karde nəticəy.
Nom-termin - Təbiəti elmon həmən, çe humanitar elmon iyan ictimai elmon arədə fərqi nişon kay qoroş oko bedə. Elm Riyaziyot de məntıği bə i vırə, bə formal elmon daxile, bə təbiəti elmon aid ni. Bəçey qoroş ki, əçəvon metodoloqiyə çe təbiəti elmon metodoloqiyəsən dırıst fərqine. [1][2][3][4][5] Riyaziyot, statistikə iyan informasiyə texnoloqiyon təbiəti elmon hesob nıbunən, əvon bı sahədə bardə əksər tədqiqatonro bə muhum elmi əhəmiyyəti malikin.
Elmi nəzəriyyədə təbiəti elmon voteyədə astronomiyə, bioloqiyə, fizikə, kimyə iyan coğrafiya nəzərədə qətedən. In elmonədə elmi nəticon de obyektivəti iyan dəğiğəti soxtə bedən, əçəvon bazon çe təcrubə iyan muşahidon nəticonku bə əməl omən. Təbiəti elmon daima inkişaf kardedən, əçəvon dəğiğəkə proses dəvom kardedə.
Təkomulış[sərost bykə | kodi sərost karde]
Ve ğədimə vaxtonədə iyan miyonə əsronədə, ətrof muhit de soyə muşahidə iyan təsviri roy omutə bedəbe. Nuə Era əvvəllonədə çe təbiəti de təsviri omute əvəz be, de elmi izahi omute. Filosofon İbn əl-Haytəm iyan Frensis Bekoni əsəron, ın metodoloqiyəşon bə dınyo pevoloşon kardışone, dımiyan çe elmi inqilabi əsasşon noşone. XIX əsrədə çe elmi mışğoloti təmom bə alimon səlohiyət ovaşde bino be.
Termin “Təbiəti elmon” iminə kərə alim Uilyam Ueli tərəfiku 1834-nə sorədə bə Meri Somervilli “On the Connexion of the Physical Sciences” elmi əsəri doə resenziyadə oko bıə. Əncəx, ın termin ta bə XX əsri əvvəllon dınyoədə jəğoən ve məlum nıbe. 1923-nə sori, çe amerikə kimyəvon H.Lyuis iyan çe amerikə fizik-kimyəvon M.Rendali məşhur “Termodinamika iyan kimyəvi elementon ozodə enerji” kitobədə nııvışdedən:
Sıvoy məntıği iyan riyaziyoti, çe Təbiəti elmon i yəndıku ve diəro mandə se qılə yolə kəşonış heste – ımon mexanika, elektrodinamikə iyan termodinamikən.
Təbiəti elmon əsos[sərost bykə | kodi sərost karde]
Əsos məğolə: Təbiətşınosəti
- Elmədə təbiətşınosəti - təbiəti hadison barədə elm, çeTəbiəti elmon əsas hesob bedə. Vaxt şe-şe təbiətşınosəti bə xususi elmi istiqaməton co be.
- Bənə Təbiətşınosəti əsas simaon Nəsrəddin Tusi, Blez Paskal, Mixail Lomonosov iyan I co alimon nişon doy bəbe.
Təbiəti elmon omuteədə xususən fizikə, kimyə iyan bioloqiyə elmlon arədə əlaqon omute vacibe. Çumşıko, ın elmon əsas məzmuni təşkil kardə i co navədə şə elmi fikiron, məsələn, molekulyar-kinetik nəzəriyə, elektroni nəzəriyə, elektroliz iyan i co sərəsəyon təbiəti elmonədə ıştə vırəşon qətəşone. Əçəvon i co əsas məsəlon həmunə sərəsyon əsasədə izah bedən.
Çı har I qılə prossesi və ya hadisə inkişafi əsosi, ziddiyəton vəhdət iyan mubarizə təşkil kardə. In məsələ bə muasir təbiətşınosətiyan aide. Təbiətşınosətiydən bə i yəndı ziddiyət, həmən vəhdət təşkil kardə dı qılə istiğamət səciyəvine. In istiğamətonədə qıləyni inkişafi prosesədəki analitikəti, dıminə qılə sintetikəti təmsil kardə. Analitik istiğamətədə nuə elmi sahon, nuə ğanunəuyğunətion ofəyə bedən. Çımon tədqiqi obyekt məhdud bedə və xususi elmi metodon oko bedən.
In prinsip çe elmi səribəton bə co-co hisson co beyədə ıştəni nişon kardedə. Məsələn:
- fizikə: mexanika, molekulyar fizikə iyan qarm, elektrik, maqnetizm, optika, atom;
- bioloqiyə: botanikə, zooloqiyə, insoni anatomiyə iyan fizioloqiyə, darvinizm iyan I co….[6]
Peşo ın cobəyonən səribəton bə həniyan konkret istiqaməton co bedən.
Təbiəti elmon istiğaməton[sərost bykə | kodi sərost karde]
Baza elmon:
Təbiəti elmon bazis[sərost bykə | kodi sərost karde]
Əsos məğolə: Riyaziyot
Təbiəti elmlmon bazis riyaziyot hesob bedə. Həmmə təbiəti elmon bo muşahidə bıə təbiəti holon təsviriro riyazi aparət metoduiku istifadə kardən. Təbiəti elmon çe təbiəti ğanuniuyğunətion dəğiğ təsviri, iyan formulə nıvışdəyi tələb kardedən. Bımiro təbiəti holon izahı bə riyazi dusturon peqordonedən. Peşonə vaxtonədə de riyazi formulon koməqi hár gıla hipotezi səribəton kontrol və ya sərost karde bedə.
Təbii biliklərin istiqamətləri[sərost bykə | kodi sərost karde]
Astronomiyə[sərost bykə | kodi sərost karde]
Əsos məğolə: Astronomiyə
Astronomiyə (ğəd. yun. ἀστρονομία, ἄστρον – astovə iyan νόμος – ğanun) – kainati, əçey soxtemoni, inkişafi, iyan çe Zəmini atmosferiku kəno bıə fiziki-kimyəvi proseson omutedə.[7] Əçəvon çı fizikə, kimyə, meteorologiyə elmon çərçivədə vəziyyəti, osmoni cisimon hərəkəton ğanuniyyəti, iyan umumən çe kainati təkamuli tədqiq kardedə. Astronomiyə kosmos, qalaktika, astovə, planet iyan kometon omutedə, tədqiq kardə, həmən əçəvon peşonə təkamuli riyazi modelizə kardə.
İstinodon[sərost bykə | kodi sərost karde]
- ↑ C. West Churchman (1940). Elements of Logic and Formal Science, J.B. Lippincott Co., New York. (inq.)
- ↑ James Franklin (1994). The formal sciences discover the philosophers' stone. In: Studies in History and Philosophy of Science. Vol. 25, No. 4, pp. 513–533, 1994. (inq.)
- ↑ Stephen Leacock (1906). Elements of Political Science. Houghton, Mifflin Co, 417 pp. (inq.)
- ↑ Bernt P. Stigum (1990). Toward a Formal Science of Economics. MIT Press. (inq.)
- ↑ Marcus Tomalin (2006), Linguistics and the Formal Sciences. Cambridge University Press. (inq.)
- ↑ Təbiət elmlərinin əlaqəli öyrənilməsi (az.)
- ↑ Sovetskiй эnцiklopediçeskiй slovarь, izd. 2-e. M.: Sovetskaя эnцiklopediя, 1982. (rus.)
| Elmon | |||
| Humanitar elmon • Sosial elmon • Təbiəti elmon • Texniki elmon • Tətbyǧijə elmon • Dyrystə elmon • Fundamentalə elmon | |||
| Rijozijot • Fizikə • Kimjə • Coğrafiya • Astronomijə • Geologijə • Biologijə • Taryx • Zyvonəti • Filologijə • Filosofijə • Psixologijə • Təbobət • Sosiologijə • Antropologijə • Ekonomijə • Informətikə |